Tổng quan về sự phát triển của ngành truyền thông số tại Việt Nam
Truyền thông số là sự kết hợp giữa công nghệ số và các nền tảng truyền thông nhằm phân phối thông tin, nội dung và quảng cáo đến người dùng thông qua Internet và các thiết bị kỹ thuật số. Không giống như truyền thông truyền thống (báo in, truyền hình, phát thanh), truyền thông số có khả năng tiếp cận rộng rãi hơn, tương tác cao hơn và cá nhân hóa nội dung theo hành vi người dùng.
Truyền thông số trở thành xu hướng tất yếu của xã hội
Các hình thức phổ biến của truyền thông số bao gồm mạng xã hội (Facebook, TikTok, YouTube), nền tảng video theo yêu cầu (OTT), báo chí số, podcast, thương mại điện tử và quảng cáo trực tuyến. Sự phát triển của truyền thông số đã thay đổi hoàn toàn cách con người tiếp cận thông tin, đồng thời tạo ra một thị trường cạnh tranh khốc liệt giữa các doanh nghiệp trong và ngoài nước.
Để thực hiện truyền thông số một cách thiết thực và hiệu quả, cần thiết lập và vận hành đồng bộ các yếu tố cốt lõi. Một là, chủ thể truyền thông số bao gồm các cá nhân, nhóm, tổ chức và cơ quan nhà nước trực tiếp tham gia vào hoạt động truyền thông số. Trong bối cảnh chuyển đổi số, những chủ thể này cần được số hóa, tích hợp các yếu tố như đổi mới nhận thức, nhanh nhạy cảm xúc, linh hoạt sáng tạo và thành thạo kỹ thuật số. Điểm nổi bật của chủ thể truyền thông số là khả năng cá thể hóa, khi mỗi cá nhân có thể trở thành nhà báo công dân hoặc biên tập viên thông qua việc tự đưa tin và chia sẻ thông tin. Hai là, môi trường truyền thông số gồm không gian hoạt động của các chủ thể, bao gồm các nền tảng kỹ thuật số như mạng xã hội, trang web, ứng dụng di động và các hệ thống lưu trữ, truyền tải dữ liệu. Môi trường này cho phép người dùng trải nghiệm liên tục, mọi lúc, mọi nơi và tiếp nhận nhiều thông tin cùng một lúc, đồng thời hỗ trợ việc cá nhân hóa nội dung thông tin, phù hợp với nhu cầu và thói quen của người sử dụng. Ba là, hệ sinh thái truyền thông số tổng hợp các yếu tố công nghệ, chính sách, quy định pháp lý và xu hướng tiêu dùng nội dung, tạo nên một môi trường vận hành thống nhất và hiệu quả. Hệ sinh thái này bao gồm các chính sách truyền thông số nhằm hỗ trợ tối đa công nghệ, tạo lập cơ chế cung cấp dữ liệu thông tin mọi lúc, mọi nơi, phù hợp với nhiều đối tượng sử dụng khác nhau và đảm bảo việc cá nhân hóa nội dung thông tin.
Trong những năm gần đây, ngành truyền thông số tại Việt Nam đã có sự tăng trưởng mạnh mẽ, trở thành một phần không thể thiếu trong nền kinh tế số. Theo báo cáo từ Bộ Thông tin và Truyền thông, năm 2023, doanh thu ngành công nghiệp truyền thông số ước đạt hơn 3,74 triệu tỷ đồng, tăng 1,49% so với năm trước. Đặc biệt, ngành công nghiệp công nghệ số cũng chứng kiến mức tăng trưởng ấn tượng, với doanh thu 6 tháng đầu năm 2024 đạt hơn 1,858 triệu tỷ đồng, tăng 27% so với cùng kỳ năm 2023 (1).
Bên cạnh những con số ấn tượng, truyền thông số đang dần thay đổi cách người dân tiếp nhận thông tin và tương tác với nội dung số. Các nền tảng mạng xã hội như Facebook, TikTok, và YouTube không chỉ trở thành kênh truyền thông phổ biến mà còn là công cụ kinh doanh quan trọng cho doanh nghiệp. Theo thống kê từ We Are Social (2024), hơn 78% dân số Việt Nam đang sử dụng Internet, với thời gian trung bình sử dụng mạng xã hội lên đến 2,5 giờ mỗi ngày (2). Sự thay đổi này đã tạo ra cơ hội lớn cho ngành truyền thông số phát triển mạnh mẽ hơn trong thời gian tới.
Truyền thông số – Động lực tăng trưởng kinh tế
Ngành truyền thông số đang góp phần đáng kể vào nền kinh tế Việt Nam, không chỉ về mặt doanh thu mà còn về tạo việc làm và cơ hội phát triển cho doanh nghiệp. Theo Bộ Thông tin và Truyền thông, giá trị đóng góp của ngành truyền thông số vào GDP ước đạt 887.000 tỷ đồng năm 2023, chiếm khoảng 7% GDP cả nước. Con số này cho thấy vai trò quan trọng của ngành trong việc thúc đẩy nền kinh tế số của Việt Nam.
Một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển của truyền thông số là sự bùng nổ của các nền tảng số. Các kênh truyền thông truyền thống như báo in, truyền hình đang dần nhường chỗ cho các nền tảng trực tuyến như mạng xã hội, nền tảng video theo yêu cầu (OTT), thương mại điện tử và báo chí số. Theo báo cáo của eMarketer, doanh thu từ quảng cáo kỹ thuật số tại Việt Nam dự kiến đạt 1,7 tỷ USD vào năm 2025, với sự thống trị của các nền tảng như Google, Facebook, và TikTok.
Không chỉ phục vụ thị trường nội địa, ngành truyền thông số còn mở ra cơ hội xuất khẩu nội dung số và đưa thương hiệu Việt ra thế giới. Các công ty startup về công nghệ truyền thông như VNG, Yeah1, hay VieON đang từng bước vươn ra thị trường quốc tế, cho thấy tiềm năng lớn của ngành trong việc tạo giá trị kinh tế lâu dài.
Những thách thức lớn của ngành truyền thông số
Ngành truyền thông số tại Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức lớn, đòi hỏi sự quan tâm và giải quyết kịp thời để đảm bảo sự phát triển bền vững và hiệu quả.
Thứ nhất, vấn đề bản quyền và vi phạm đang trở thành mối lo ngại hàng đầu. Sự phát triển mạnh mẽ của truyền thông đa phương tiện đã làm gia tăng các hành vi vi phạm bản quyền, đặc biệt là trên các trang web không rõ nguồn gốc và mạng xã hội. Theo thống kê, Việt Nam đứng thứ 3 trong khu vực và thứ 9 trên thế giới về tỷ lệ vi phạm bản quyền, trong đó 80% vi phạm diễn ra trên các nền tảng số, gây thiệt hại khoảng 350 triệu USD (tương đương 7.000 tỷ đồng) trong năm 2022. Cụ thể, VTVcab đã phải xử lý hơn 30.000 video lậu trên Facebook và hơn 8.000 video lậu trên YouTube trong năm 2020, dẫn đến thiệt hại hơn 40 tỷ đồng tiền bản quyền và hàng trăm tỷ đồng từ nguồn thu quảng cáo và doanh thu thuê bao (3).
Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ ý thức về quyền sở hữu trí tuệ chưa cao, cạnh tranh thông tin khốc liệt và sự thương mại hóa trong lĩnh vực báo chí truyền thông. Việc ứng dụng công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), trong bảo vệ quyền tác giả đang gặp nhiều thách thức, đòi hỏi các cơ quan chức năng phải hoàn thiện hành lang pháp lý và nâng cao nhận thức của cộng đồng về vấn đề này.
Thứ hai, thị trường truyền thông số tại Việt Nam rất phân mảnh với nhiều nền tảng và dịch vụ khác nhau, gây khó khăn cho việc quản lý và điều phối. Sự đa dạng này dẫn đến việc khó kiểm soát chất lượng nội dung, tăng nguy cơ vi phạm bản quyền và gây khó khăn trong việc xây dựng chiến lược truyền thông hiệu quả. Ngoài ra, việc thiếu sự liên kết giữa các nền tảng cũng khiến người dùng gặp khó khăn trong việc tiếp cận thông tin chính thống, tạo điều kiện cho tin giả và thông tin sai lệch lan truyền. Các nền tảng truyền thông xã hội như Facebook, YouTube, Zalo và TikTok dẫn đầu về mức độ phổ biến, với khoảng 72,70 triệu người dùng Facebook tại Việt Nam vào đầu năm 2024 (4).
Thứ ba, vấn đề quyền riêng tư và an ninh mạng đang trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. Các cuộc tấn công mạng ngày càng phức tạp và gia tăng về số lượng, bao gồm tấn công từ chối dịch vụ, tấn công bằng mã độc và lừa đảo trực tuyến. Đặc biệt, các đối tượng tội phạm quốc tế đã lợi dụng Việt Nam làm địa bàn để thực hiện các hoạt động phi pháp như lừa đảo, đánh bạc và phát tán mã độc, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền riêng tư của người dùng và an ninh quốc gia. Để đối phó, các tổ chức cần thúc đẩy văn hóa nhận thức về an ninh mạng, đảm bảo nhân viên hiểu rõ vai trò của họ trong việc bảo vệ tài sản của tổ chức, đồng thời tuân thủ các quy định về quyền riêng tư dữ liệu.
Thứ tư, việc đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực để phục vụ cho việc cá nhân hóa thông tin và cá thể hóa chủ thể trong truyền thông số là một thách thức không nhỏ. Trong bối cảnh chuyển đổi số, các cơ quan báo chí cần xây dựng và phát triển bền vững, đặc biệt là trong hoạt động kinh tế báo chí truyền thông. Việc hoàn thiện hành lang pháp lý về sở hữu trí tuệ, quyền tác giả và nâng cao nhận thức, năng lực kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm là cần thiết. Ngoài ra, cần ứng dụng công nghệ để triển khai hoạt động bảo vệ quyền tác giả, quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm báo chí, truyền thông, nhằm đáp ứng nhu cầu cá nhân hóa thông tin ngày càng cao của người dùng.
Giải pháp để truyền thông số thực sự trở thành động lực phát triển
Để ngành truyền thông số phát triển bền vững và thực sự trở thành động lực cho nền kinh tế, cần có một số giải pháp quan trọng. Trước hết, chính phủ cần đưa ra các chính sách hỗ trợ rõ ràng và khung pháp lý phù hợp nhằm bảo vệ doanh nghiệp trong nước, đồng thời khuyến khích đổi mới sáng tạo. Việc ban hành Luật Báo chí sửa đổi và các quy định chặt chẽ hơn về quản lý nội dung số sẽ góp phần định hướng sự phát triển của ngành. Đầu tư vào công nghệ là yếu tố then chốt để nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành truyền thông số. Các doanh nghiệp cần đẩy mạnh ứng dụng AI, dữ liệu lớn (Big Data) và công nghệ blockchain để tối ưu hóa việc phân phối nội dung và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Theo báo cáo của McKinsey, các doanh nghiệp truyền thông ứng dụng AI có thể tăng hiệu suất hoạt động lên tới 30%.
Ngoài ra, các doanh nghiệp truyền thông cũng cần có chiến lược phát triển bền vững, không chỉ dựa vào quảng cáo mà còn mở rộng mô hình kinh doanh như đăng ký thuê bao, thương mại điện tử kết hợp với nội dung số. Các công ty như Netflix hay Spotify đã chứng minh rằng mô hình kinh doanh dựa trên đăng ký có thể mang lại nguồn thu ổn định và lâu dài.
Cuối cùng, việc xây dựng hệ sinh thái truyền thông số mạnh mẽ là điều cần thiết để thúc đẩy ngành phát triển. Điều này bao gồm việc hợp tác giữa các doanh nghiệp trong ngành, sự hỗ trợ từ chính phủ, và việc nâng cao nhận thức của người dân về việc sử dụng nội dung số một cách có trách nhiệm.
Ngành truyền thông số tại Việt Nam đang đứng trước ngã rẽ quan trọng: vừa là động lực tăng trưởng kinh tế, vừa đối mặt với những thách thức không nhỏ. Để tận dụng tối đa cơ hội và vượt qua thách thức, cả chính phủ, doanh nghiệp và người dân cần có sự phối hợp chặt chẽ trong việc định hướng, đầu tư và phát triển ngành. Trong bối cảnh nền kinh tế số ngày càng chiếm vị trí quan trọng, truyền thông số chắc chắn sẽ tiếp tục là một lĩnh vực đầy tiềm năng, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của Việt Nam trong tương lai
Nguyễn Phan Yến Nhi
