Kiểm toán Nhà nước (KTNN) từ lâu đã được xem là một công cụ then chốt trong hệ thống quản lý công, đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện những bất cập, sai phạm và hạn chế trong quản lý tài chính – ngân sách. Thông qua hoạt động kiểm toán, KTNN không chỉ góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý mà còn trực tiếp thúc đẩy quá trình hoàn thiện cơ chế, chính sách, đảm bảo sự minh bạch và kỷ cương trong quản lý tài chính công. Việc phân tích hoạt động kiểm toán thực chất là quá trình tìm ra và khắc phục những “lỗ hổng” thể chế là một bước đi cần thiết để phòng ngừa sai phạm, chống tham nhũng, lãng phí và xây dựng một nền quản trị công khai, minh bạch, bền vững. Trong bối cảnh yêu cầu cải cách thể chế và quản lý tài chính ngày càng cao, KTNN đang khẳng định rõ vị thế “kiến tạo thể chế” của mình, trở thành một trong những trụ cột bảo đảm sự lành mạnh và ổn định của nền tài chính quốc gia.
Ảnh minh họa - TL
Trong năm 2023, Kiểm toán Nhà nước (KTNN) đã phát hiện nhiều sai phạm nghiêm trọng trong quản lý và đầu tư công, đặc biệt tại các doanh nghiệp nhà nước. Nhiều khoản nợ thu quá hạn lên tới hàng nghìn tỷ đồng, tài sản bị sử dụng sai mục đích và những sai sót lớn trong quản lý vốn đã được chỉ rõ. Trong lĩnh vực đấu thầu và các dự án BT (đổi đất lấy hạ tầng), kiểm toán phát hiện tình trạng chỉ định thầu, thiếu thẩm định thiết kế, dẫn đến nguy cơ thất thoát tài sản công, với tổng số kiến nghị xử lý tài chính lên tới 2.938 tỷ đồng. Không chỉ dừng lại ở việc phát hiện sai phạm, Kiểm toán Nhà nước còn vạch ra những bất cập mang tính hệ thống trong quản lý ngân sách, như sự chồng chéo, mâu thuẫn giữa các chương trình, điển hình là chương trình giảm nghèo triển khai thiếu đồng bộ, trùng lặp đối tượng thụ hưởng; nhiều dự án hạ tầng chất lượng kém, chậm tiến độ; quy trình giải ngân rườm rà và thiếu giám sát hiệu quả. Trải qua 30 năm hoạt động, KTNN đã kiến nghị xử lý gần 740.000 tỷ đồng và đề xuất sửa đổi hơn 2.200 văn bản quy phạm pháp luật, góp phần quan trọng trong phòng ngừa tham nhũng, hoàn thiện cơ chế, chính sách. Đặc biệt, việc ban hành Quyết định 07/2023/QĐ-KTNN về quy trình kiểm toán vụ việc có dấu hiệu tham nhũng đã đánh dấu bước tiến mới, lần đầu tiên quy định rõ nguyên tắc chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra khi phát hiện dấu hiệu hình sự, như trường hợp dự án sân bay Long Thành, Đồng Nai. Những phát hiện và kiến nghị này không chỉ “bịt” những lỗ hổng cơ chế – chính sách mà còn củng cố nền tảng pháp lý và kỷ cương tài chính quốc gia.
Sau mỗi cuộc kiểm toán, quá trình hoàn thiện cơ chế, chính sách được đẩy mạnh nhằm “bịt” những lỗ hổng mà Kiểm toán Nhà nước đã chỉ ra. Trước hết, về khung pháp lý, KTNN đã kiến nghị sửa đổi và bổ sung hàng loạt luật và văn bản quan trọng như Luật Ngân sách nhà nước, Luật Đất đai, Luật Quản lý thuế, Luật Đầu tư công và Luật Phòng, chống tham nhũng, nhằm xử lý triệt để các khe hở bị phát hiện. Trên cơ sở này, Quốc hội cũng chỉ đạo rà soát toàn diện các quy định liên quan đến đầu tư, đấu thầu, quyền sử dụng đất và quản lý tài sản công, đảm bảo tính đồng bộ và khắc phục bất cập từ gốc. Song song với cải cách pháp luật, KTNN yêu cầu các bộ, ngành, địa phương phải khẩn trương chấn chỉnh, khắc phục sai sót và xử lý nghiêm trách nhiệm của tập thể, cá nhân vi phạm, coi đây là biện pháp răn đe và phòng ngừa hữu hiệu. Về nâng cao năng lực, năm 2025 đánh dấu bước ngoặt khi KTNN chính thức áp dụng chuẩn mực kiểm toán quốc tế ISSAI, đồng thời phát triển kỹ năng kiểm toán dữ liệu lớn (Big Data) để nâng cao tính minh bạch, tốc độ và độ chính xác của kết quả. Phạm vi kiểm toán cũng được mở rộng sang các lĩnh vực mới như môi trường, quản lý nợ công hay các quỹ ngoài ngân sách, giúp chủ động phát hiện sớm những lỗ hổng mới trong quản lý. Những bước đi này không chỉ nâng cao chất lượng kiểm toán mà còn tạo nền tảng cho một cơ chế giám sát tài chính – ngân sách ngày càng toàn diện, hiện đại và hiệu quả hơn.
Nhìn lại chặng đường vừa qua, những con số mà KTNN đạt được đã khẳng định vai trò không thể thay thế của cơ quan này trong việc bịt kín các “lỗ hổng” thể chế. Gần 740.000 tỷ đồng được kiến nghị xử lý qua các cuộc kiểm toán không chỉ thể hiện quy mô và hiệu quả của hoạt động giám sát mà còn phản ánh quyết tâm làm lành mạnh hóa môi trường quản lý tài chính công. Nhiều thay đổi quan trọng về pháp lý cũng được khởi xướng từ các phát hiện kiểm toán, tạo tiền đề cho một hệ thống quản lý minh bạch và kỷ luật hơn. Tuy vậy, triển vọng phía trước vẫn đặt ra những thách thức đáng kể. Sự tinh vi trong việc hợp thức hóa hồ sơ, gian lận trong đấu thầu hay quản lý dự án đòi hỏi KTNN không thể đơn độc mà cần phối hợp chặt chẽ với các cơ quan thanh tra, điều tra để nâng cao khả năng phát hiện và xử lý vi phạm. Bên cạnh đó, quá trình hiện đại hóa kiểm toán sẽ chỉ thực sự thành công khi năng lực kỹ thuật, bản lĩnh nghề nghiệp và đạo đức của kiểm toán viên được nâng lên ngang tầm với yêu cầu mới, bảo đảm rằng mỗi cuộc kiểm toán đều là một bước tiến về minh bạch và hiệu quả quản lý.
Có thể khẳng định, hoạt động kiểm toán đã và đang trở thành một công cụ chiến lược, không chỉ dừng lại ở việc phát hiện sai phạm mà còn đóng vai trò như “bộ lọc” giúp hệ thống pháp luật và cơ chế quản lý ngày càng chặt chẽ, minh bạch. Những phát hiện kiểm toán đã góp phần khép lại nhiều lỗ hổng trong quản lý tài chính công, củng cố niềm tin xã hội và tạo động lực cho cải cách thể chế. Để tiếp tục phát huy vai trò này trong bối cảnh các hành vi vi phạm ngày càng tinh vi, cần đồng thời thực hiện bốn hướng trọng tâm: hoàn thiện khung pháp luật một cách đồng bộ; nâng cao năng lực và đạo đức của đội ngũ kiểm toán viên; ứng dụng công nghệ hiện đại, đặc biệt là phân tích dữ liệu lớn; và thiết lập cơ chế giám sát chặt chẽ từ giai đoạn lập dự án đến giải ngân, quyết toán. Khi những yếu tố này được kết hợp hài hòa, kiểm toán sẽ không chỉ là “người gác cổng” của ngân sách quốc gia, mà còn là động lực thúc đẩy sự phát triển bền vững và lành mạnh của nền kinh tế.
Đỗ Bắc Hà
