Là lực lượng kinh tế nòng cốt trong nhiều lĩnh vực trọng yếu, DNNN chỉ có thể đóng vai trò đầu tàu thúc đẩy tăng trưởng nếu được tổ chức theo nguyên tắc thị trường, vận hành hiệu quả, minh bạch và chịu sự giám sát chặt chẽ. Việc tái cấu trúc, nâng cao quản trị và thúc đẩy chuyển đổi số trong khu vực DNNN không chỉ nhằm bảo toàn và phát triển vốn nhà nước, mà còn để đảm bảo tính dẫn dắt và lan tỏa của khu vực này đối với toàn nền kinh tế trong giai đoạn phát triển mới.
Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu tiếp tục biến động, cạnh tranh ngày càng gay gắt, Việt Nam vẫn kiên định tiến trình hội nhập sâu rộng và đạt mức tăng trưởng GDP ấn tượng 7,09% trong nửa đầu năm 2024. Bên cạnh đó, doanh nghiệp nhà nước (DNNN) tiếp tục giữ vai trò trụ cột, khi chiếm gần 20% vốn chủ sở hữu toàn hệ thống doanh nghiệp và đóng góp khoảng 24% lợi nhuận trước thuế. Không chỉ là “bệ đỡ” cho nền kinh tế trong các thời kỳ khó khăn, DNNN còn được xác định là lực lượng nòng cốt, tiên phong trong tiến trình phát triển đất nước. Trên hành trình hiện thực hóa mục tiêu trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045, DNNN cần chuyển mình mạnh mẽ, trở thành đầu tàu đổi mới sáng tạo, mở đường cho các lĩnh vực chiến lược và góp phần tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng hiện đại, bền vững.
Nền kinh tế Việt Nam đang trong thời gian phục hồi mạnh mẽ và đạt mức tăng trưởng ấn tượng, khu vực doanh nghiệp nhà nước (DNNN) tiếp tục khẳng định vai trò quan trọng trong nền kinh tế. Năm 2024, doanh thu hợp nhất của 19 tập đoàn, tổng công ty nhà nước ước đạt hơn 2,03 triệu tỷ đồng, vượt 20% so với kế hoạch, trong khi lợi nhuận trước thuế đạt trên 111.000 tỷ đồng, tương đương 158% kế hoạch năm. Đây là minh chứng rõ nét cho nỗ lực đổi mới, cơ cấu lại và gia tăng hiệu quả hoạt động trong khối doanh nghiệp công. Các DNNN vẫn giữ vai trò trụ cột trong nhiều lĩnh vực then chốt như năng lượng, viễn thông, hạ tầng và dịch vụ công ích, đồng thời đóng góp lớn cho ngân sách nhà nước và tạo việc làm cho hàng triệu lao động.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực, tổng thể về khu vực doanh nghiệp nhà nước vẫn còn chưa đạt được kết qủa như kì vọng. Tính đến cuối năm 2023, cả nước có 676 DNNN con số được đánh giá là khá lớn so với chuẩn mực quốc tế. Sự hiện diện dàn trải của DNNN tại nhiều ngành nghề, địa phương khiến nguồn lực bị phân tán, đầu tư thiếu trọng tâm và hiệu quả không đồng đều. Việc trùng lặp chức năng, chồng chéo trong quản lý, cạnh tranh không lành mạnh giữa các doanh nghiệp nhà nước, thậm chí trong cùng một tập đoàn, không chỉ gây lãng phí mà còn làm suy giảm năng lực cạnh tranh của toàn khu vực công.
Hiện nay hiệu quả hoạt động mà DNNN đang nắm giữ chưa tương xứng với quy mô nguồn lực. Dù sở hữu tổng vốn chủ sở hữu hơn 1,8 triệu tỷ đồng, trong đó vốn nhà nước chiếm khoảng 1,7 triệu tỷ, nhưng vẫn có tới 134 doanh nghiệp nhà nước lỗ lũy kế hơn 115.000 tỷ đồng vào cuối năm 2023 tăng gần gấp đôi chỉ sau một năm. Tập đoàn Điện lực Việt Nam tiếp tục ghi nhận khoản lỗ lớn do chi phí đầu vào tăng cao, trong khi giá bán lẻ điện chưa điều chỉnh kịp thời. Tình trạng thua lỗ kéo dài không chỉ bào mòn nguồn vốn nhà nước mà còn tiềm ẩn rủi ro đối với hệ thống tài chính và nền kinh tế vĩ mô, bởi DNNN là khách hàng vay vốn chủ yếu của các ngân hàng thương mại. Bên cạnh đó, trình độ công nghệ và năng lực đổi mới sáng tạo trong khu vực doanh nghiệp nhà nước nhìn chung còn hạn chế. Nhiều doanh nghiệp vẫn vận hành bằng thiết bị lạc hậu, tiêu tốn năng lượng và không đáp ứng được yêu cầu về tiêu chuẩn môi trường. Việc đầu tư cho công nghệ hiện đại, chuyển đổi số hay phát triển các sản phẩm có hàm lượng giá trị gia tăng cao vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Trong khi đó, khu vực này được kỳ vọng là lực lượng tiên phong trong dẫn dắt quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng xanh, bền vững và đổi mới sáng tạo. Vai trò dẫn dắt và tạo động lực lan tỏa của doanh nghiệp nhà nước đối với khu vực tư nhân và toàn nền kinh tế vẫn chưa phát huy đúng mức. Nhiều DNNN chưa thể hiện được vị trí mở đường trong những lĩnh vực công nghệ cao, công nghiệp nền tảng, cơ khí chính xác hay chế tạo linh kiện những ngành có khả năng tạo đột phá về năng suất và thúc đẩy sự dịch chuyển cơ cấu kinh tế. Trong khi đó, liên kết giữa doanh nghiệp nhà nước với các thành phần kinh tế khác còn lỏng lẻo, chưa hình thành được các chuỗi giá trị có tính cạnh tranh khu vực và toàn cầu. Dù hệ thống văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến DNNN đã được rà soát và điều chỉnh trong thời gian qua, nhưng vẫn còn thiếu tính đồng bộ và hiệu lực thực tiễn. Các quy định về đầu tư, quản lý tài sản công, đấu thầu, đấu giá… vẫn còn nhiều kẽ hở, dễ bị lợi dụng để trục lợi. Cơ chế đại diện chủ sở hữu còn mang nặng tính hành chính, thiếu tính chuyên nghiệp và chưa trao quyền đầy đủ cho doanh nghiệp. Nhiều quy trình, thủ tục rườm rà khiến doanh nghiệp mất cơ hội trong môi trường kinh doanh đầy biến động và cạnh tranh.
Trong bối cảnh đất nước đang hướng tới mục tiêu trở thành quốc gia phát triển vào năm 2045, việc nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước không chỉ là yêu cầu kinh tế, mà còn là đòi hỏi chính trị quan trọng. Khu vực DNNN cần được tái định vị, tái cấu trúc và đổi mới toàn diện để thực sự trở thành lực lượng tiên phong trong đổi mới sáng tạo, phát triển công nghiệp nền tảng, và dẫn dắt các lĩnh vực chiến lược. Nếu không có sự chuyển mình quyết liệt, doanh nghiệp nhà nước sẽ khó giữ được vai trò đầu tàu trong hành trình phát triển quốc gia thời gian tới. Những năm gần đây, Chính phủ đã có nhiều bước đi quyết liệt nhằm tái cơ cấu khu vực này, tạo tiền đề để DNNN thực sự trở thành lực lượng nòng cốt, dẫn dắt nền kinh tế trong thời kỳ hội nhập và chuyển đổi mô hình tăng trưởng. Một trong những trọng tâm ưu tiên là đẩy mạnh tái cơ cấu và cổ phần hóa. Tính đến cuối năm 2024, mới có 117 trong tổng số 667 DNNN hoàn tất quá trình cơ cấu lại theo kế hoạch, cho thấy tiến trình này vẫn diễn ra chậm chạp so với kỳ vọng. Một số doanh nghiệp đã có bước chuẩn bị kỹ lưỡng, nhiều nơi mới chỉ dừng ở việc thành lập ban chỉ đạo, chưa triển khai thực chất các nội dung tái cơ cấu. Trước tình hình đó, quý I năm 2025, Chính phủ đã yêu cầu hoàn thiện và phê duyệt đề án cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước theo hướng bám sát thực tiễn, phân loại rõ nhóm ngành chiến lược cần nắm giữ và kiên quyết xử lý dứt điểm các doanh nghiệp thua lỗ kéo dài, kém hiệu quả. Song song với tái cơ cấu là yêu cầu đổi mới mô hình quản trị và nâng cao tính minh bạch. Chỉ thị 09/CT-TTg, ban hành ngày 21/3/2025, nhấn mạnh quan điểm DNNN phải hoạt động theo đúng cơ chế thị trường, lấy hiệu quả và đóng góp thực chất vào tăng trưởng kinh tế làm thước đo. Việc quản trị doanh nghiệp theo thông lệ quốc tế, tăng cường trách nhiệm giải trình, minh bạch hóa hoạt động đầu tư – kinh doanh đang được triển khai mạnh mẽ. Trong đó, vai trò, quyền hạn và trách nhiệm của hội đồng quản trị, tổng giám đốc và đại diện chủ sở hữu cần được xác lập rõ ràng để đảm bảo tính tự chủ, linh hoạt và trách nhiệm trong sử dụng vốn nhà nước.
Hoạt động đầu tư, chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo đang được đẩy mạnh tại nhiều tập đoàn lớn. EVN, Viettel, PVN và một số DNNN chủ lực đã công bố các kế hoạch tăng trưởng trong năm 2025 với mức kỳ vọng 8–10% và cam kết đầu tư hàng chục nghìn tỷ đồng cho các dự án chiến lược. Riêng lĩnh vực năng lượng, tổng vốn đầu tư của các DNNN dự kiến tăng thêm hơn 60.000 tỷ đồng, tập trung vào điện tái tạo, truyền tải và nâng cấp hệ thống. Những động thái này cho thấy nỗ lực của DNNN trong việc nắm bắt xu hướng mới của nền kinh tế như kinh tế số, năng lượng xanh, kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi carbon thấp. Chính phủ cũng triển khai các biện pháp tinh giản bộ máy hành chính để nâng cao hiệu lực điều hành. Việc cắt giảm khoảng 20% biên chế nhà nước không chỉ nhằm tiết kiệm chi phí mà còn để giảm sự chồng chéo giữa các bộ ngành trong quản lý doanh nghiệp. Tuy nhiên, điều đáng ghi nhận là tinh giản đi đôi với cam kết không làm gián đoạn hay kéo dài thủ tục hành chính liên quan đến đầu tư, bảo đảm dòng chảy đầu tư của doanh nghiệp luôn thông suốt, hiệu quả và đúng pháp luật.
Với yêu cầu phát triển xanh, phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, chuyển đổi số toàn diện và nâng cao vị thế quốc gia, DNNN cần nhanh chóng thích ứng, đi đầu trong các ngành công nghệ cao như chất bán dẫn, năng lượng tái tạo, vật liệu mới, công nghiệp hàng hải, hàng không và thiết bị thông minh. Đây là lĩnh vực mới, cần lượng vốn lớn đòi hỏi vai trò dẫn dắt, “mở đường” của các doanh nghiệp có tiềm lực, kinh nghiệm và cam kết lâu dài với sứ mệnh quốc gia. Để hiện thực hóa vai trò đó, cần thiết phải thống nhất quan điểm phát triển DNNN một cách bài bản và toàn diện. Quan trọng nhất là tách bạch rõ giữa nhiệm vụ chính trị – xã hội mà Nhà nước giao phó với hoạt động sản xuất – kinh doanh theo cơ chế thị trường. Chỉ khi được trao quyền tự chủ thực sự, thoát khỏi sự ràng buộc của tư duy chủ quản hành chính, DNNN mới có thể phát huy tối đa nội lực và trách nhiệm giải trình với Nhà nước – cũng là chủ sở hữu cuối cùng của khối tài sản công này. Cùng với đó, cần sớm hoàn thiện thể chế pháp lý để tạo ra môi trường cạnh tranh bình đẳng, đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn và tài sản nhà nước. Thể chế phải bảo đảm rõ ràng trong phân định vai trò Nhà nước là người làm luật, người thực thi luật và người đại diện sở hữu. Việc tách bạch giữa sở hữu và quản trị sẽ là nền tảng để đánh giá hiệu quả dựa trên chất lượng quản trị doanh nghiệp, thay vì phụ thuộc vào hình thức sở hữu. Những giải pháp đang được triển khai hiện nay, nếu được thực hiện quyết liệt, đồng bộ và nhất quán, sẽ tạo bước chuyển căn bản cho khu vực doanh nghiệp nhà nước từ chỗ “gánh nặng” sang vai trò “đầu tàu” thực sự của nền kinh tế. Trong hành trình đi tới một Việt Nam phát triển, hiện đại và bền vững, DNNN không chỉ cần đổi mới tư duy và hành động, mà còn phải tự khẳng định vai trò kiến tạo, mở đường và dẫn dắt các thành phần kinh tế khác cùng đi lên.
Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) được xác định là một lực lượng kinh tế đặc biệt quan trọng, không chỉ bởi vai trò kinh doanh mà còn vì sứ mệnh chính trị – xã hội mà Nhà nước trao gửi. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) đã khẳng định: kinh tế nhà nước, trong đó DNNN là nòng cốt, cùng với kinh tế tập thể, ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Đại hội XIII của Đảng tiếp tục nhấn mạnh rằng: DNNN là công cụ vật chất quan trọng để Nhà nước ổn định kinh tế vĩ mô, điều tiết thị trường, định hướng phát triển, và khắc phục các khiếm khuyết của cơ chế thị trường. Thực tiễn phát triển kinh tế – xã hội của Việt Nam trong những năm qua đã chứng minh vai trò không thể thay thế của DNNN trong việc giữ vững các cân đối lớn của nền kinh tế. Với vị thế nắm giữ những lĩnh vực then chốt như điện, than, xăng dầu, giao thông, viễn thông, doanh nghiệp nhà nước là lực lượng đảm bảo cung ứng ổn định các hàng hóa và dịch vụ thiết yếu những yếu tố cốt lõi để duy trì ổn định kinh tế vĩ mô và kiểm soát lạm phát. Không chỉ duy trì dòng chảy hàng hóa và dịch vụ trong thời điểm bình thường, DNNN còn là chỗ dựa vững chắc trong các giai đoạn khủng hoảng, thiên tai, dịch bệnh hay biến động toàn cầu, giúp bảo đảm an ninh năng lượng, an ninh lương thực và hạ tầng cơ bản.
Các doanh nghiệp nhà nước còn giữ vị trí quan trọng trong việc triển khai các dự án phát triển trọng điểm mà khu vực tư nhân khó có thể đảm đương do quy mô vốn lớn, thời gian thu hồi dài hoặc lợi nhuận thấp. Nhiều dự án hạ tầng thiết yếu như tuyến metro tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, các nhà máy điện lớn, công trình thủy lợi, hệ thống cảng biển… đều có dấu ấn chủ đạo của các doanh nghiệp nhà nước. Đặc biệt, trong các chương trình phát triển nhà ở xã hội, hạ tầng vùng sâu – vùng xa, sự vào cuộc mạnh mẽ của DNNN giúp rút ngắn tiến độ giải ngân vốn đầu tư công, thúc đẩy tăng trưởng và bảo đảm mục tiêu phát triển hài hòa giữa các vùng miền. Đảm nhận vai trò ổn định và dẫn dắt, nhiều doanh nghiệp nhà nước đi đầu trong đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và công nghệ cao những trụ cột quan trọng của tăng trưởng bền vững. Viettel, PVN, EVN, Vinacomin... đã trở thành những ví dụ tiêu biểu cho năng lực thích ứng và dẫn dắt của doanh nghiệp nhà nước trong thời đại công nghệ 4.0. Trong đó, Viettel nổi bật với năng lực phát triển công nghệ viễn thông lõi, chip bán dẫn và giải pháp chuyển đổi số cho các ngành nghề trọng yếu; PVN chủ động nghiên cứu và đầu tư vào năng lượng tái tạo và công nghệ khai thác dầu khí hiện đại, hướng tới mục tiêu trung hòa carbon trong dài hạn. DNNN cũng là biểu hiện cụ thể của việc Nhà nước tham gia vào nền kinh tế không chỉ với vai trò điều tiết mà còn trực tiếp thực hiện các hoạt động kinh doanh mang tính chiến lược, tham gia vào những lĩnh vực đòi hỏi vốn đầu tư lớn, rủi ro cao và lợi ích xã hội vượt trội nơi khu vực tư nhân chưa đủ năng lực hoặc chưa có động lực tham gia. Họ chính là công cụ hữu hiệu giúp Nhà nước thực thi các chính sách phát triển bền vững, bao trùm và công bằng xã hội.
Trong tiến trình hội nhập quốc tế sâu rộng, sự hiện diện mạnh mẽ của doanh nghiệp nhà nước ở các vị trí chiến lược còn góp phần tạo thế chủ động, bảo vệ lợi ích quốc gia trên các thị trường toàn cầu. Doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò bảo đảm chủ quyền kinh tế – quốc phòng – an ninh thông qua việc nắm giữ và vận hành các ngành đặc biệt quan trọng như sản xuất, sửa chữa vũ khí, bảo trì hạ tầng quân sự – dân sự, bảo đảm cung ứng lương thực, xăng dầu, điện lực… trong mọi hoàn cảnh. Bên cạnh đó, DNNN đóng vai trò không thể thiếu trong việc thực hiện các nhiệm vụ phục vụ cộng đồng mà tư nhân không muốn hoặc không thể đảm nhiệm – như đầu tư vào vùng sâu, vùng xa; vận hành các dịch vụ công ích; đảm bảo an sinh cho các nhóm yếu thế; điều tiết thị trường khi cần thiết. Những vai trò này không chỉ giúp giảm bất bình đẳng phát triển giữa các vùng miền, mà còn là minh chứng cho tính nhân văn và định hướng xã hội chủ nghĩa trong mô hình kinh tế của Việt Nam.
Đất nước đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và thực hiện các cam kết toàn cầu về phát triển bền vững, vai trò của doanh nghiệp nhà nước càng trở nên mấu chốt. Không chỉ là trụ đỡ trong ổn định kinh tế, DNNN cần tiếp tục trở thành lực lượng tiên phong trong đổi mới công nghệ, dẫn dắt thị trường và tạo động lực lan tỏa cho toàn bộ hệ thống doanh nghiệp Việt Nam. Sự phát triển mạnh mẽ, minh bạch và hiệu quả của doanh nghiệp nhà nước sẽ là một trong những điều kiện tiên quyết để hiện thực hóa khát vọng phát triển quốc gia hùng cường vào năm 2045.
Đổi mới doanh nghiệp nhà nước không thể dừng lại ở những quyết định cơ cấu, cắt giảm biên chế hay thay đổi mô hình tổ chức. Đó phải là một cuộc cách mạng toàn diện và sâu sắc, bắt đầu từ hoàn thiện thể chế pháp lý, nâng cao năng lực quản trị, thúc đẩy minh bạch và trách nhiệm giải trình, đến việc mạnh dạn ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số và kết nối chặt chẽ với thị trường. Khi doanh nghiệp nhà nước thực sự vận hành theo nguyên tắc thị trường, hiệu quả – minh bạch – văn minh, thì lực lượng này sẽ không chỉ giữ vai trò trụ cột, mà còn trở thành động lực dẫn dắt các khu vực kinh tế khác phát triển. Đây chính là chìa khóa để Việt Nam hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng bền vững, nâng tầm vị thế quốc gia trong kỷ nguyên chuyển đổi toàn cầu.
Ths. Lê Văn Khái
