Dương Tự Minh còn gọi là Đức thánh Đuổm hay Cao Sơn Quý Minh, là người dân tộc Tày, quê ở Quan Triều, phủ Phú Lương, nay là phường Quan Triều (TP. Thái Nguyên). Ông làm thủ lĩnh phủ Phú Lương xưa, gồm các châu: Thượng Nguyên, Vĩnh Thông, Quảng Nguyên, Cảm Hóa, Vạn Nhai, Tư Nông, Tuyên Hóa (thuộc tỉnh Thái Nguyên, Bắc Kạn, Cao Bằng, một phần tỉnh Lạng Sơn, Vĩnh Phúc và Hà Nội ngày nay) trong suốt 3 đời vua nhà Lý, đó là: Lý Nhân Tông (1072-1128), Lý Thần Tông (1128-1138) và Lý Anh Tông (1138-1175).
Lễ hội đền Đuổm là một trong những lễ hội quan trọng tại Thái Nguyên
Ông là danh tướng có nhiều công lao với mảnh đất Thái Nguyên nói riêng và cả nước nói chung nên sau khi Dương Tự Minh mất, nhà Lý đã truy phong ông làm “Uy viễn đôn tỉnh cao sơn quảng độ chi thần”; nhiều triều đại phong kiến Việt Nam ban sắc phong là Thượng đẳng thần, còn nhân dân tôn ông làm Đức Thánh, xây đền thờ ở chân núi Đuổm (năm 1180) vào thời Lý Cao Tông.
Lễ hội đền Đuổm là một trong những sự kiện đầu năm có ý nghĩa quan trọng đối với nhân dân Huyện Phú Lương được tổ chức để tưởng nhớ công ơn vị Anh hùng dân tộc Dương Tự Minh và cầu mong Đức Thánh Đuổm ban cho một năm mới mọi sự tốt lành, mùa màng bội thu, nhân dân no ấm, hạnh phúc. Năm 2017, Lễ hội đền Đuổm được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Theo lệ xưa, đền Đuổm một năm có 4 lệ: mùng 6 tháng Giêng: ngày đản sinh của thánh, ngày 24-4: lễ hạ điền, mùng 7-7: lễ thượng điền, ngày 14 tháng Chạp: lễ tất niên. Hội mùng 6 tháng Giêng được coi là hội chính. Cũng như mọi lễ hội khác, lễ hội đền Đuổm gồm có hai nội dung là phần lễ và phần hội. Phần lễ có nghi thức rước đất, rước nước; nghi thức dựng cây nêu tế lễ truyền thống, được thực hiện vào ngày mồng 5 tháng Giêng. Rước đất, rước nước là nghi lễ của đồng bào Tày ở Phú Lương, để cầu xin mẹ đất, mẹ nước phù hộ cho đất đai luôn màu mỡ, cho nguồn nước không bao giờ cạn, giúp người dân trong vùng có đủ nước và đất đai mầu mỡ để sản xuất làm ăn, cho cuộc sống quanh năm no đủ. Đoàn rước gồm đại diện nhân dân các xóm thuộc làng Đuổm xưa, cả nam, nữ, già, trẻ với những bộ trang phục, đạo cụ truyền thống để tham gia khiêng kiệu có mui luyện, gánh nước, rước đất; đoàn đi bộ từ khu vực đền Đuổm đến giếng Dội thuộc xóm Vườn Thông cùng xã. Nước được múc từ giếng Dội do mạch nguồn tự nhiên phun ra chảy vào sông Đu, đem về lễ thần đền Đuổm. Nghi thức tạo sự linh thiêng, uy nghiêm và là ra điểm nhấn quan trọng của lễ hội trong lòng nhân dân, du khách gần xa.
Các nghi thức đại tế lễ truyền thống ngày mồng 6 tháng Giêng được bắt đầu sau khi rước cỗ vào đền. Đây là một nghi lễ quan trọng nhất của lễ hội đền Đuổm. Với sự thực hành của nhân dân làng Đuổm, thành phần đoàn tế gồm: 1 chủ tế, 2 bồi tế, 6 chấp sự đông xướng, tây xướng, đội nhạc lễ, trống, chiêng. Các thành viên của đoàn tế vận trang phục áo the, khăn xếp, đi hài. Lễ tế diễn ra trong không khí trang trọng. Đoàn tế đi từ sân rồng lên theo bên phải của người tế và xuống bên kia. Việc di chuyển này có thể gắn với tục thờ mặt trời, cầu sinh lực và sức khỏe cho nhân an vật thịnh, mùa màng tốt tươi. Sau lễ đại tế và phần khai mạc được thực hiện xong, các đại biểu, nhân dân và du khách dự lễ cùng vào đền dâng hương lễ thần.
Sau phần lễ tại sân đền, diễn ra các hoạt động văn hóa, văn nghệ các trò chơi dân gian truyền thống và hiện đại. Phần hội với các hoạt động phong phú như: thi trưng bày mâm cỗ sản vật của địa phương, trình diễn kỹ năng sao chè, trình diễn giã bánh dày, trình diễn trang phục dân tộc, thi văn nghệ... Các nội dung hoạt động tại lễ hội đặc sắc, nhiều nội dung mới đưa vào lễ hội đã thu hút đông đảo người xem và cổ vũ như: tung còn, kéo co, đẩy gậy, bóng chuyền hơi, đi cầu thăng bằng và nhiều môn thể thao hiện đại
Từ năm 1980 đến nay, quần thể di tích lịch sử - thắng cảnh quốc gia đền Đuổm đã qua 09 lần tu bổ, tôn tạo. Trải qua thời gian, do thời tiết ẩm ướt bởi khu di tích nằm ở vị trí sườn núi đá nên ảnh hưởng đến các hạng mục công trình, kết cấu cũng như sự thẩm mỹ của hạng mục công trình di tích bị ảnh hưởng nghiêm trọng, xuống cấp, sụt lún, rạn nứt, thấm dột. Bên cạnh đó, Hệ thống các công trình đền Trung, Phủ Bà (phủ Diên Bình, phủ Thiều Dung), gác Chuông chưa đáp ứng được với nhu cầu sinh hoạt, hưởng thụ văn hóa, tinh thần của Nhân dân cũng như đạt được giá trị về mặt kiến trúc - nghệ thuật của di tích thuộc giai đoạn thời nhà Lý - Trần (thế kỷ XII - XIII).
Phối cảnh khu di tích khi hoàn thành việc trùng tu
Ông Nguyễn Văn Ngọc, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên cho biết: Dựa theo kết quả khảo sát, đánh giá hiện trạng, việc trùng tu, tôn tạo, nâng cấp Di tích đền Đuổm ngoài ý nghĩa nâng cao, phát huy giá trị di tích, còn nhằm mục đích bảo đảm an toàn cho nhân dân, du khách đến thực hành tín ngưỡng, vãn cảnh, Sở Văn hóa Thể thao và du lịch phối hợp với UBND huyện Phú Lương tham mưu UBND tỉnh Thái Nguyên xin chủ trương, trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thẩm định Báo cáo kinh tế kỹ thuật tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử và thắng cảnh đền Đuổm.
Với phương án thực hiện tu bổ, tôn tạo được tiến hành với các hạng mục chính của Đền Thượng, Đền Trung; Phủ bà Diên Bình và phủ bà Thiều Dung, Đình Niêng; Lầu chuông, lầu trống: Tu bổ, gia cố ngôi đền phù hợp với quy mô, cảnh quan chung quần thể di tích đền Đuổm, Tam quan.
Cổng tam quan được tu bổ, tôn tạo gồm 01 lối đi chính và 02 lối đi phụ. Lối đi chính giữa kiến trúc cổng kiến trúc 2 tầng 8 mái, các góc uốn đao. Trên mái dán ngói mũi hài. Lối đi hai bên nhỏ hơn kiến trúc cổng vòm, trên tường gắn triện. Ngoài cùng bố trí trụ biểu vuông vắn, chân cột thắt cổ bồng, đỉnh trụ gắn tứ phượng. Móng Tam quan gồm hệ thống móng trụ, dầm móng bằng bê tông cốt thép mác 250# kết hợp xây bằng gạch đặc. Dự toán kinh phí thực hiện Dự án khoảng 22 tỷ đồng từ Nguồn vốn xã hội hóa.
Tin rằng việc trùng tu, phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa ngày càng được quan tâm sẽ góp phần lưu giữ những giá trị văn hóa, lịch sử truyền thống của dân tộc. Bên cạnh đó là các hoạt động nhằm quảng bá hình ảnh, thu hút du khách đến tham quan, vừa góp phần giáo dục truyền thống, vừa tạo tiền đề cho việc phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa gắn với phát triển du lịch.
