VNHN - Tại Việt Nam, tham nhũng được xác định là một trong những nguy cơ đe dọa sự tồn vong của chế độ, làm suy yếu hiệu quả quản lý của bộ máy nhà nước. Đấu tranh phòng, chống tham nhũng là nhiệm vụ cấp thiết, nặng nề của Đảng, Nhà nước và toàn dân. Tuy nhiên, cùng với quá trình toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế thế giới, tham nhũng cũng có sự biến tướng mạnh trong kinh doanh.
Thực tế, tham nhũng và hối lộ tại nhiều quốc gia cũng như ở Việt Nam có thể gần như là một phần văn hóa trong kinh doanh. Rõ ràng, công tác phòng, chống tham nhũng chưa thực sự hiệu quả khi chỉ tập trung vào khu vực công mà chưa chú trọng đến khu vực tư. Do đó, việc mở rộng khái niệm “tham nhũng” trong lĩnh vực kinh doanh để xác định xây dựng chế tài trong công tác phòng, chống tham nhũng trong khu vực tư là cần thiết.
Với khái niệm “Tham nhũng là hành vi trái pháp luật của người có chức vụ, quyền hạn hoặc được giao thực hiện công vụ, nhiệm vụ nhưng đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc công vụ, nhiệm vụ đó để vụ lợi cá nhân, làm thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại đến lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân”(1) sẽ giúp bổ sung quy định về hành vi tham nhũng ở khu vực tư, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh doanh của doanh nghiệp ngoài Nhà nước để việc đấu tranh phòng, chống tham nhũng được toàn diện, triệt để hơn.
Trong kinh doanh, doanh nghiệp được nhìn nhận đóng vai trò như “mắt xích kép”: Vừa là nạn nhân, vừa là tác nhân gây ra tham nhũng. Có đến 66% doanh nghiệp dân doanh trong nước đã phải chi trả các chi phí không chính thức và 59% doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) phải trả chi phí không chính thức khi làm thủ tục hải quan(2). Đồng thời, 61,5% doanh nghiệp có hành vi biếu tiền và hầu như tất cả các doanh nghiệp đều có “lại quả” cho đối tác(3). Hầu như doanh nghiệp làm việc với cơ quan nhà nước nào cũng đều có chi phí không chính thức cho cơ quan đó.
Trong mối quan hệ giữa các doanh nghiệp trong kinh doanh, các hình thức tham nhũng ít được nhận diện hơn vì bản thân doanh nghiệp chưa tự nhận thức được vấn đề này. Hơn nữa, tham nhũng trong mối quan hệ giữa các doanh nghiệp thuộc khu vực tư chưa phổ biến rộng rãi. Tuy nhiên, doanh nghiệp cũng luôn sẵn sàng “lại quả” theo giá trị hợp đồng. Đây được xem như một thông lệ trong giao dịch để giữ mối quan hệ hay thúc đẩy các hoạt động khác như thanh toán, giao nhận…
Trong bối cảnh tham nhũng trong khu vực tư, đặc biệt là trong kinh doanh đang ngày càng phát triển và có nguy cơ gây ra hệ lụy nghiêm trọng đối với sự ổn định, phát triển kinh tế - xã hội, một yêu cầu tất yếu đặt ra đó là phòng, chống tham nhũng trong kinh doanh cần phải tiến hành đồng bộ, song song với công tác phòng, chống tham nhũng trong khu vực tư. Khu vực tư không chỉ là nạn nhân của tham nhũng mà còn là tác nhân, chủ thể gây nên tham nhũng bởi những hành vi đưa hối lộ đến những chủ thể có chức vụ, quyền hạn trong khu vực công để đạt được dự án hay sự ưu đãi đối với hoạt động kinh doanh của mình.
Ảnh minh họa
Do đó, để phòng, chống tham nhũng trong kinh doanh hiệu quả, trước hết cần sửa đổi, bổ sung khái niệm “tham nhũng” trong Luật Phòng, chống tham nhũng để mở rộng phạm vi điều chỉnh của luật sang các tổ chức, doanh nghiệp khu vực tư, bao gồm cả các hành vi đưa hối lộ, môi giới hối lộ. Việc mở rộng khái niệm này đảm bảo cho việc bao quát các hành vi tham nhũng ở cả hai khu vực trong và ngoài nhà nước, vừa tương thích với các quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015, cũng như Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng.
Bên cạnh việc bổ sung khái niệm “tham nhũng”, quy định về trách nhiệm của doanh nghiệp và các tổ chức kinh tế khác trong việc ban hành, thực hiện quy tắc ứng xử trong doanh nghiệp mình nhằm xây dựng văn hóa kinh doanh lành mạnh cũng cần được bổ sung. Trong quy chế hoạt động, doanh nghiệp có trách nhiệm quy định về cơ chế kiểm soát nội bộ nhằm phòng ngừa xung đột lợi ích, ngăn chặn, xử lý hành vi tham nhũng, hối lộ, lạm dụng chức vụ. Đồng thời, bổ sung chế tài xử lý vi phạm doanh nghiệp trong việc không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ các yêu cầu về xây dựng cơ chế ứng xử, cơ chế kiểm soát nội bộ dẫn đến tham nhũng; quy định hình thức chế tài đối với hành vi này của doanh nghiệp. Đây là cơ sở cho việc quy định xử phạt hành chính đối với hành vi này trong một nghị định về xử phạt vi phạm hành chính(4).
Dưới đây là một số đề xuất nhằm hoàn thiện pháp luật phòng, chống tham nhũng trong khu vực tư, đó là:
Thứ nhất, cần xây dựng chế tài hình sự riêng cho tham nhũng trong kinh doanh của các doanh nghiệp ngoài Nhà nước.
Theo Bộ luật Hình sự năm 2015, đã mở rộng phạm vi điều chỉnh bao gồm cả khu vực ngoài Nhà nước (đối với 04 tội danh: tham ô, đưa hối lộ, nhận hối lộ và môi giới hối lộ), đồng thời quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân nhưng quy định hợp nhất với các tội danh tham nhũng trong khu vực công. Tuy nhiên, tham nhũng trong khu vực tư có đặc điểm riêng; tính nguy hiểm cho xã hội của tham nhũng trong khu vực tư khác so với hối lộ trong khu vực công nếu đặt trong hoàn cảnh kinh tế - xã hội của Việt Nam. Do đó, hình phạt được quy định đối với các tội về tham nhũng trong khu vực tư sẽ không giống như hình phạt đối với khu vực công.
Theo pháp luật Việt Nam hiện hành, chủ thể thực hiện hành vi tham nhũng là người có chức vụ, quyền hạn trong khu vực công và là chủ thể đã lợi dụng quyền hạn, vị trí công tác để trục lợi riêng. Khác với tham nhũng trong khu vực công, khi nghiên cứu về tham nhũng trong kinh doanh nói riêng và khu vực tư nói chung, quan niệm quốc tế cho rằng chủ thể thực hiện hành vi tham nhũng trong khu vực tư là cá nhân hoàn toàn không mang quyền lực nhà nước. Chủ thể này có thể là người có chức vụ trong doanh nghiệp hoặc không có chức vụ, quyền hạn trong doanh nghiệp nhưng lợi dụng quyền hạn đó hay có ảnh hưởng nhất định đối với tổ chức tư nhân. Nói cách khác, chủ thể thực hiện hành vi tham nhũng trong khu vực tư là người lợi dụng quyền hạn của khu vực tư để trục lợi.
Thứ hai, cần phải quy định khu vực tư là đối tượng điều chỉnh của Luật Phòng, chống tham nhũng.
Qua rà soát, các luật chuyên ngành như Luật Doanh nghiệp, Luật Chứng khoán,… đã có quy định phòng ngừa các hành vi vi phạm trong quản lý, điều hành nhưng chưa rõ, vì vậy cần đưa vào Luật Phòng, chống tham nhũng cho phù hợp với Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng mà Việt Nam là thành viên. Từng bước mở rộng đối tượng phòng, chống tham nhũng, trước hết cần lựa chọn khu vực tư có nguy cơ cao phát sinh hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn và hành vi đó gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội và cá nhân, tổ chức có liên quan.
Mặt khác, việc mở rộng đối tượng áp dụng Luật Phòng, chống tham nhũng là bám sát chủ trương, đường lối của Đảng. Điều này cũng đáp ứng đòi hỏi yêu cầu từ chính các doanh nghiệp khu vực ngoài nhà nước, đáp ứng nhu cầu hội nhập quốc tế nhằm xây dựng môi trường kinh doanh lành mạnh, liêm chính; đảm bảo quyền lợi hợp pháp của các thành phần kinh tế, cũng như giữ vững tính ổn định của nền kinh tế và xã hội.
Thứ ba, hoàn thiện thể chế kinh doanh minh bạch, cạnh tranh lành mạnh.
Thể chế kinh doanh có tác động rất lớn tới sức cạnh tranh và sự phát triển của nền kinh tế, tới hiệu quả tổ chức hoạt động kinh doanh, tới tính minh bạch của từng chủ thể. Thể chế kinh doanh còn giữ vai trò quan trọng trong chính sách phòng, chống tham nhũng trong khu vực tư. Thực tế, mặc dù pháp luật phòng, chống tham nhũng chưa chính thức điều chỉnh hành vi tham nhũng trong khu vực tư nhưng hệ thống pháp luật chuyên ngành kinh doanh đã có những quy định nhằm minh bạch hóa tổ chức và hoạt động của doanh nghiệp thuộc khu vực tư. Tuy nhiên, trong bối cảnh tham nhũng diễn ra ngày càng phức tạp, tinh vi cùng việc hội nhập quốc tế với các cam kết song phương và đa phương, chúng ta phải hoàn thiện thể chế kinh doanh vì chính doanh nghiệp Việt Nam, tạo tiền đề pháp lý cho một môi trường cạnh tranh lành mạnh và minh bạch.
Để hoàn thiện thể chế kinh doanh nhằm phòng, chống tham nhũng trong kinh doanh cần phải chú ý những vấn đề sau:
Cần hoàn thiện thể chế về sở hữu trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa theo hướng khẳng định sự tồn tại khách quan, lâu dài và khuyến khích sự phát triển đa dạng các hình thức sở hữu tư, các loại hình doanh nghiệp, bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ sở hữu khác nhau trong nền kinh tế. Hoàn thiện thể chế về sở hữu Nhà nước theo hướng tách bạch vai trò chủ sở hữu tài sản, vốn của Nhà nước, tách chức năng chủ sở hữu tài sản, vốn của Nhà nước và chức năng quản trị doanh nghiệp của doanh nghiệp nhà nước.
Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật điều chỉnh hoạt động kinh doanh phải nhất quán, đồng bộ, ổn định và bảo đảm thực thi trong thực tế. Đẩy mạnh việc sửa đổi, bổ sung, ban hành các văn bản, quy phạm pháp luật phục vụ cho quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam để phù hợp với các chuẩn mực quản trị và kiểm soát tài chính, kế toán trên thế giới. Hiện tại, Việt Nam đã ban hành những chuẩn mực kiểm toán, kế toán nhằm phục vụ hoạt động quản lý và kiểm toán tài chính doanh nghiệp, song công tác này cần tiếp tục thực hiện để hoàn thiện hệ thống chuẩn mực của nước ta phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế đã được ban hành.
Ngoài ra, việc hoàn thiện thể chế kinh doanh cũng cần chú trọng bảo đảm sự bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, đặc biệt là cần tạo khuôn khổ pháp lý để khu vực tư phát triển mạnh mẽ hơn. Cần loại bỏ những quy định có tính phân biệt, chưa đảm bảo công bằng giữa các thành phần kinh tế, đặc biệt là giữa các doanh nghiệp nhà nước với doanh nghiệp dân doanh trong việc tiếp cận các nguồn lực về đất đai, tín dụng. Xây dựng cơ chế khuyến khích, đồng thời phối hợp tích cực có hiệu quả với doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp xây dựng và thực hiện hệ thống quản trị nội bộ và xây dựng nguyên tắc kinh doanh minh bạch./.
Ths. Lê Quang Kiệm (Thanh tra tỉnh Đồng Nai)
---------------------------------------------
Tài liệu tham khảo:
(1) Lê Quang Kiệm (2018), “Sửa đổi, bổ sung khái niệm và chủ thể của tham nhũng góp phần hoàn thiện các quy định về phát triển và xử lý tham nhũng hiện hành”, http://tcdcpl.moj.gov.vn, ngày 30/7/2018.
(2) Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ, Chỉ số Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) 2015, trang 18, 91.
(3) Sáng kiến Xây dựng tính Nhất quán và Minh bạch trong Quan hệ Kinh doanh tại Việt Nam - ITBI.
(4) Báo cáo tổng hợp phòng, chống tham nhũng trong hoạt động kinh doanh ở Việt Nam: Thực trạng pháp luật, kinh nghiệm quốc tế và một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về phòng chống tham nhũng, Dự án “Hỗ trợ kỹ thuật cho chính phủ Việt Nam rà soát để hoàn thiện khuôn khổ pháp luật về chống tham nhũng trong kinh doanh ở Việt Nam nhằm cải cách môi trường kinh doanh và thúc đẩy tăng trưởng minh bạch, bền vững” của Đại sự quán Anh - Thanh tra Chính phủ, 2016.
