Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam được Bộ GTVT triển khai nghiên cứu từ năm 2005. Báo cáo tiền khả thi của dự án đã được Hội đồng thẩm định Nhà nước thông qua năm 2009 và Bộ Chính trị tán thành về chủ trương đầu tư. Tuy nhiên, tại kỳ họp tháng 5/2010, Quốc hội không thông qua dự án.
Tháng 2/2019, báo cáo tiền khả thi của dự án lại được Bộ GTVT hoàn chỉnh và trình Chính phủ. Ngày 11/7/2019, Thủ tướng quyết định thành lập Hội đồng thẩm định Nhà nước để thẩm định Báo cáo tiền khả thi dự án. Dự án đã nhận được sự đồng thuận của nhiều bộ, ngành, địa phương và chuyên gia.
Tuy nhiên, hiện đang có những ý kiến khác nhau về huy động vốn đầu tư, thời gian thực hiện, cần chia làm mấy giai đoạn hoặc nên hay không nên kết hợp vận tải hành khách với vận tải hàng hóa và một số vấn đề khác.
Theo báo cáo nghiên cứu tiền khả thi của Bộ GTVT được Bộ KH&ĐT đồng tình, đường sắt tốc độ cao Bắc Nam đi qua 20 tỉnh, thành phố từ Hà Nội đến TP.HCM, điểm đầu tại ga Ngọc Hồi, điểm cuối tại ga Thủ Thiêm, đường đôi, khổ 1.435mm, điện khí hóa, sử dụng công nghệ động lực phân tán, chiều dài 1.545km, tốc độ khai thác 180- 225 km/h.
Bộ GTVT đề ra hai phương án để lấy ý kiến các Bộ, ngành: Phương án 1 là nâng cấp đường sắt hiện hữu khổ 1.000mm thành đường đôi khổ 1.435mm để chở người và hàng hóa, năng lực thông qua 170 tàu/ngày đêm theo các hướng; có ưu điểm là chi phí đầu tư khoảng 42 tỷ USD, nhưng sẽ gặp nhiều khó khăn khi nâng cấp mở rộng, thời gian chạy tàu bị gián đoạn phải tạm dừng khai thác 5-8 năm khi thi công từng đoạn tuyến.
Phương án 2 là xây dựng đường sắt đôi, khổ 1.435mm để chở khách và hàng hóa với tốc độ 180 - 225km/h, có tổng mức đầu tư khoảng khoảng 58,71 tỷ USD gồm chi phí giải phóng mặt bằng 1,98 tỷ USD, chi phí xây dựng 31,58 tỷ USD, thiết bị 15 tỷ USD, chi phí quản lý, tư vấn 5,82 tỷ USD, chi phí dự phòng 4,07 tỷ USD.
Đây cũng là phương án được Bộ Kế hoạch và Đầu tư đánh giá là cơ bản phù hợp với dải tốc độ khai thác được đơn vị tư vấn thẩm tra Báo cáo nghiên cứu tiền khả thi dự án đường sắt tốc độ cao trên trục Bắc Nam kiến nghị và chỉ đạo của Ban cán sự Đảng Chính phủ.
Chia sẻ về vấn đề này, GS. TSKH Nguyễn Mại cho rằng từ kinh nghiệm của thế giới và tiềm lực kinh tế của Việt Nam, ông đồng tình với hai bộ và nhiều chuyên gia lựa chọn phương án 2 theo đề xuất của Bộ GTVT.
Bộ GTVT cho biết, Dự án có thể phân kỳ đầu tư thành hai giai đoạn: Giai đoạn 1 đoạn Hà Nội - Vinh và đoạn Nha Trang - TP.HCM có chiều dài 665km với chi phí xây dựng khoảng 24,7 tỷ USD; thi công từ 2027 đến 2031, đưa vào khai thác năm 2032. Giai đoạn 2 đoạn Vinh - Nha Trang có chiều dài 894km với chi phí xây dựng khoảng 33,9 tỷ USD. Dự kiến năm 2040 đưa vào khai thác đoạn Vinh - Đà Nẵng và năm 2045 - 2050 đoạn Đà Nẵng - Nha Trang.
GS. TSKH Nguyễn Mại cho biết, tôi đồng tình với một số chuyên gia cho rằng, để thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước về xây dựng đồng bộ và hiện đại hệ thống hạ tầng kỹ thuật, đẩy nhanh tốc độ công nghiệp hóa theo hướng hiện đại thì có thể và cần thi công nhanh đường sắt tốc độ cao để sớm đưa vào vận hành, bảo đảm hiệu quả kinh tế - xã hội cao; càng kéo dài thời gian thi công, như dự án đường sắt Cát Linh - Hà Đông thì chi phí đầu tư sẽ tăng lên, điểm nghẽn hạ tầng chậm được giải quyết.
Do đó, ông kiến nghị các cấp có thẩm quyền nên trình Quốc hội thông qua dự án tại kỳ họp cuối năm 2022; Lập và phê duyệt dự án khả thi vào năm 2023, chuẩn bị các điều kiện thực hiện, nhất là đền bù giải phóng mặt bằng tuyến đường xây dựng đầu tiên vào năm 2023 - 2024 và khởi công vào đầu năm 2025.
Về phân kỳ vẫn là 2 giai đoạn nhưng nên lưu ý đến hiệu quả kinh tế - xã hội của dự án và năng lực thi công của các doanh nghiệp trong nước, do đó giai đoạn 1 từ 2025-2030 thi công đoạn TP.HCM - Nha Trang và Hà Nội - Đà Nẵng (thay cho Vinh) để có lượng khách và hàng hóa đủ lớn. Giai đoan 2 từ 2030-2035 thi công đoạn còn lại để khai thác toàn tuyến.
Về vốn đầu tư, GS. TSKH Nguyễn Mại cho rằng điều này không đáng lo ngại khi hoàn thành thi công đường sắt Bắc Nam trong 10 năm.
“Trong những năm gần đây, hàng năm vốn đầu tư xã hội của nước ta chiếm 30-32% GDP. Theo Niên giám thống kê năm 2021, GDP của nước ta năm 2021 là 346,616 tỷ USD, nếu tính tốc độ tăng hàng năm trong bốn năm 2022 - 2025 6,5%, thì GDP năm 2025 đạt 520 - 530 tỷ USD; vốn đầu tư xã hội 160 - 170 tỷ USD. Năm 2025 dự án đường bộ cao tốc Bắc Nam về cơ bản đã hoàn thành, có thể dãn tiến độ xây dựng một vài tuyến khác để tập trung cho dự án đường sắt cao tốc, mỗi năm cần khoảng 6 tỷ USD, chiếm chưa đến 3% tổng vốn đầu tư xã hội”, GS. TSKH Nguyễn Mại phân tích.
Có ba nguồn vốn chủ yếu xây dựng cơ sở hạ tầng, trong đó có đường sắt là vốn ngân sách, vốn ODA và vốn tư nhân. Câu chuyện của vốn ngân sách không phải là thiếu nguồn vốn mà là chậm giải ngân; vốn ODA từ một số nước cũng khá thuận lợi, vấn đề là nên vay bao nhiêu và cơ chế cho vay thực hiện dự án để thu hồi vốn, trả nợ nước ngoài, vốn tư nhân phụ thuộc vào phương thức PPP, đang cần được sửa đổi, bổ sung để hấp dẫn hơn đối với nhà đầu tư.
Một nguồn vốn đầu tư có thể huy động được là trái phiếu dự án để huy động vốn của người dân; trong bối cảnh độ tín nhiệm về ổn định tiền tệ, tỷ giá của Việt Nam gia tăng thì việc phát hành trái phiếu dự án trên một số thị trường nước ngoài cũng có thể tính đến.
Từ kinh nghiệm xây dựng đường bộ cao tốc, dự án đường sắt cao tốc cần chia thành nhiều dự án với nhiệm vụ thi công rõ ràng, định mức kinh tế - kỹ thuật hợp lý, được đấu thầu công khai, minh bạch.
Đền bù, giải tỏa mặt bằng do chính quyền tỉnh, thành phố chỉ đạo thực hiện; 6 nhà ga chính nên đấu thầu để chọn các nhà đầu tư tư nhân xây dựng theo phương thức PPP; nền đường, đường ray cầu và hầm thì tổ chức đấu thầu để chọn được công ty xây dựng đủ năng lực thi công. Đầu máy, toa xe, hệ thống điều khiển được nhập khẩu từ nước ngoài.
Trong khi Chính phủ mời tư vấn nước ngoài, thì cần khuyến khích các tổ chức tư vẩn trong nước để quá trình thực hiện các dự án quy mô lớn cũng là quá trình nâng cao năng lực của các tổ chức và nguồn nhân lực của đất nước.
“Để thuyết phục đại biểu Quốc hội và người dân về tính cấp thiết xây dựng đường sắt cao tốc Bắc Nam, kiến nghị Bộ GTVT và Bộ KH&ĐT ngoài việc tính hiệu quả trực tiếp của dự án đối với giao thông vận tải, cần tính đến hiệu quả kinh tế - xã hội đối với đất nước, nhất là các tỉnh, thành phố trên trục đường sắt gia tăng tốc độ tăng trưởng kinh tế và thu nhập của các tầng lớp dân cư.
Hy vọng sau khoảng 12-13 năm, người Hà Nội có thể lên tàu tại ga Ngọc Hồi vào 10h tối, ngủ một giấc đến 7h sáng đã đến ga Thủ Thiêm, TP.HCM”, GS. TSKH Nguyễn Mại nói.
