Trong hành trình đó, công tác truyền thông KH&CN của báo chí có vai trò rất quan trọng; cũng có nghĩa là xây dựng một đội ngũ nhà báo KH&CN giỏi là một yêu cầu khách quan và cần thiết.
Ảnh minh họa - VNHN
Có thể nói, tuy còn nhiều khó khăn và hạn chế, nhưng những năm qua truyền thông KH&CN đã được đưa vào Chiến lược phát triển khoa học công nghệ của nước ta và được nhà nước đầu tư đáng kể. Nhờ vậy, báo chí và truyền thông đã phần nào thực hiện tốt vai trò của mình, là cầu nối giữa nhà khoa học, cơ quan quản lý với hoạt động khoa học công nghệ và công chúng trong những vấn đề thực tế đòi hỏi. Đặc biệt, công tác truyền thông KH&CN đã hướng đến việc cung cấp các kiến thức và cơ hội trải nghiệm khoa học, truyền lửa, chắp cánh, khơi dậy nhiệt huyết khoa học ở thế hệ trẻ… Vai trò quan trọng đó chính là do đội ngũ các nhà báo KH&CN tham gia thực hiện.
Tuy vậy, bên cạnh những kết quả tích cực, báo chí vẫn còn những hạn chế trong quá trình thực hiện truyền thông về KH&CN. Có nhiều lĩnh vực trong hoạt động KH&CN chưa được báo chí phản ánh hết; thậm chí có một số trường hợp phản ánh thiếu chính xác, chưa thấu đáo. Điều này cho thấy, chúng ta chưa thực sự có được một đội ngũ nhà báo có kiến thức sâu, có kỹ năng tốt về KH&CN. Đây cũng là một hạn chế trong hoạt động báo chí hiện nay.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến những hạn chế, trong đó có một thực tế là mối quan hệ giữa nhà khoa học, cơ quan quản lý nhà nước về KH&CN và báo chí vẫn chưa thực sự chặt chẽ, nhanh nhạy. Điều này thể hiện qua việc cung cấp thông tin cho báo chí trong lĩnh vực KH&CN chưa thực sự tốt, chưa thường xuyên và kịp thời. Về phía báo chí nói chung, cũng còn thiếu một đội ngũ làm báo chuyên về KH&CN được trang bị đầy đủ kiến thức báo chí cũng như kiến thức chuyên sâu về khoa học công nghệ… Vì vậy, xây dựng đội ngũ nhà báo KH&CN xứng tầm đang là một yêu cầu cần thiết hiện nay.
Để có được đội ngũ nhà báo KH&CN đáp ứng yêu cầu thực tiễn hiện nay, cần có 3 yếu tố cơ bản: (1) Công tác đào tạo cơ bản trong các trường đào tạo báo chí (liên quan đến truyền thông KHCN); (2) Công tác đào tạo, bồi dưỡng của chính cơ quan báo chí đối với phóng viên nhà báo thuộc mảng này; (3) Ý thức tự học, tự rèn luyện của nhà báo KH&CN. Trong đó, yếu tố thứ ba có vai trò quan trọng nhất.
Một trong những thách thức lớn nhất của các cơ quan báo chí hiện nay là khả năng làm chủ công nghệ của các nhà báo chưa thật sự tốt và chưa đồng đều. Thực tế đó cũng làm hạn chế khả năng tác nghiệp của chính nhà báo KH&CN. Trong thời đại công nghệ số hiện nay, đòi hỏi đội ngũ các nhà báo phải có phương pháp, kỹ năng, tác phong làm báo phù hợp; đặc biệt là phù hợp với lĩnh vực mình theo đuổi, mà ở đây là lĩnh vực KH&CN.
Đối với mỗi nhà báo nói chung, kỹ năng trước hết là khả năng vận dụng kiến thức, tri thức về một chuyên ngành vào hoạt động thực tiễn một cách thuần thục. Để có kỹ năng ấy, điều quan trọng đầu tiên của mỗi nhà báo là cần đọc nhiều, bám sát và tích cực tìm hiểu các vấn đề thực tiễn, từ đó mới có được kiến thức, kinh nghiệm, kiến giải thuyết phục về vấn đề mình viết ra và thực hiện truyền thông. Với nhà báo chuyên về KH&CN, để làm tốt vai trò truyền thông KHCN, bên cạnh yêu cầu phẩm chất nghề nghiệp, nhất định phải có sự tìm hiểu sâu về KHCN để hiểu được cách diễn đạt, từ ngữ thể hiện, những khái niệm cơ bản về KH&CN; đồng thời phải nắm rõ những chủ trương, chính sách mới nhất của Đảng, Nhà nước liên quan đến phát triển KHCN… Có như vậy khi viết bài về KHCN mới đảm bảo sự chuẩn xác và đạt được hiệu quả truyền thông trong lĩnh vực mình theo đuổi.
Một yêu cầu nữa đối với nhà báo nói chung và với nhà báo KHCN nói riêng là phải thành thạo về công nghệ, trước hết là công nghệ số. Công nghệ mới sẽ giúp tạo ra những giá trị mới cho báo chí và cho độc giả. Công nghệ mới sẽ giúp mỗi người làm việc tốt hơn, có thể tích lũy được nhiều tri thức KHCN của thế giới bổ sung cho hoạt động báo chí của mình; giúp nhà báo hoàn thiện bài viết tốt hơn và hạn chế thấp nhất những lỗi thông thường. Công nghệ cũng giúp các Tổng Biên tập có thể duyệt rất nhiều bài mỗi ngày, nhưng vẫn tránh được những “tai nạn nghề nghiệp” không đáng có… Với nhà báo theo dõi lĩnh vực KH&CN thì công nghệ càng cần thiết trong quá trình tác nghiệp và thực hiện nội dung bài viết. Chính yêu cầu nắm vững về công nghệ để làm việc sẽ bắt buộc mỗi cá nhân phải tự đào tạo lại để thích ứng. Tuy nhiên, dù công nghệ rất quan trọng như vậy, nhưng không phải là linh hồn của các tác phẩm báo chí. Tâm thế, trách nhiệm, đạo đức nhà báo vẫn là quan trọng nhất, nền tảng công nghệ chỉ là phương tiện để truyền tải nội dung, nhận thức (thông qua bài viết) tới công chúng được tốt hơn mà thôi.
Các nhà báo viết về KH&CN không đơn thuần là những người phản ánh các hoạt động trong lĩnh vực khoa học và công nghệ, mà mỗi nhà báo phải như một người làm khoa học. Cho nên có ý kiến cho rằng, các bài báo về khoa học công nghệ chính là bản dịch từ ngôn ngữ khoa học sang ngôn ngữ đời thường, biến từ những kết quả khoa học, những công trình khoa học sang văn viết, trở thành tri thức của cuộc sống để khoa học và công nghệ được phổ biến đến mọi người. Đạt được kết quả đó, nhà báo KH&CN sẽ thực sự là một nhà báo giỏi.
Trong hành trình phát triển của báo chí cách mạng Việt Nam có sự đóng góp đáng kể của đội ngũ các nhà báo khoa học và công nghệ. Ngoài nghiệp vụ cầm bút họ còn là những người tâm huyết, thông hiểu và gắn bó với sự nghiệp tuyên truyền phổ biến kiến thức tới cộng đồng xã hội thông qua các tác phẩm báo chí giàu chất trí tuệ, đem kiến thức khoa học công nghệ đến với đông đảo bạn đọc... Việc xây dựng đội ngũ các nhà báo khoa học cần phải được quan tâm, bồi đắp thường xuyên để đội ngũ những nhà báo KHCN ngày một phát triển mạnh mẽ và có chất lượng hơn nữa.
TS. Nhà báo Vương Minh
