Từ đó, đề xuất các giải pháp xây dựng hệ thống các chuẩn mực, đưa các giá trị quốc gia vào cuộc sống thực tiễn, lối sống và nhân cách con người Việt Nam, làm cơ sở cho việc quản trị và phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
Việc xây dựng và hoàn thiện một hệ thống giá trị mang tính quốc gia là vô cùng cần thiết, góp phần vào việc hoạch định các hướng chiến lược để dân tộc ta cất cánh vào kỷ nguyên mới _ Ảnh: VOV
1. Mở đầu
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã để lại một di sản lớn những tư tưởng về sự định hướng phát triển đất nước, trong đó có tư tưởng về phát huy chiến lược “văn trị” của Nguyễn Trãi (“văn trị chung tu chí thái bình” - lấy nền văn hiến của dân tộc làm nền tảng mà quản lý và phát triển, làm cho đất nước thịnh trị, thái bình). Nguyễn Trãi chủ trương lấy nền văn hóa ngàn đời của dân tộc làm “hồn cốt”, tiếp thu những tinh hoa tiến bộ của nhân loại, tạo nên một hệ giá trị mới để định hướng phát triển tương lai. Nguyễn Trãi cũng đã bước đầu phác họa những luận điểm và tư tưởng then chốt cho hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị gia đình. Trên cơ sở của hệ giá trị cốt lõi đó, Nguyễn Trãi cũng khẳng định về sự cần thiết phải tạo nên một hệ thống các chuẩn mực quan trọng nhất đối với con người, lối sống và nhân cách làm cơ sở cho việc quản trị đất nước, cũng là tư tưởng cơ bản trong “văn trị” của cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.
Từ những khái quát trên trong quá trình nghiên cứu về tư tưởng “văn trị” của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, bài viết nêu một số ý kiến có tính phương pháp luận xung quanh vấn đề phát triển hài hòa giữa các giá trị đặc thù và phổ quát, truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế vì mục tiêu phát triển bền vững ở nước ta hiện nay.
2. Những vấn đề đặt ra từ sự biến đổi của thế giới hiện đại và của hệ giá trị nhân loại hiện nay
Thế giới ngày nay đang diễn ra những sự thay đổi thật to lớn, nhanh chóng và mạnh mẽ. Các nhà tương lai học đã ví dụ về một sự so sánh giữa việc sản xuất những chiếc ô tô với tốc độ phát triển của công nghệ thông tin. Họ khẳng định rằng, trong vòng 30 năm qua, nếu công nghệ sản xuất ô tô mà theo kịp được với phát triển công nghệ thông tin thì giá mỗi chiếc ô tô sẽ chỉ còn bằng giá tương ứng một bao diêm. Tuy nhiên, cũng với so sánh tương tự, bản thân công nghệ thông tin nếu lại được đem so với ý tưởng sáng tạo mới của con người sinh ra trong nền kinh tế tri thức, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và trí tuệ nhân tạo… thì rồi cũng sẽ chỉ lại là những bao diêm không hơn không kém.
Ngày nay, chúng ta cũng đã và đang nhìn thấy sự xuất hiện ngày càng rõ hơn những chỉ báo về một thế giới mà ở đó, nền kinh tế sẽ không chỉ dựa hoàn toàn vào tài nguyên đất đai, tiền bạc hoặc nguyên vật liệu mà dựa vào vốn trí tuệ, vốn văn hóa, vốn xã hội và vốn con người. Đó cũng là một nơi mà cuộc cạnh tranh sẽ diễn ra rất quyết liệt và thị trường sẽ trở nên ngày càng tàn nhẫn, một nơi mà một nước nhỏ, một công ty nhỏ nếu nắm bắt được thời cơ thì hoàn toàn có thể vượt qua các công ty lớn, quốc gia lớn trên phạm vi toàn cầu. Một nơi mà khách hàng sẽ tiếp cận một cách nhanh chóng và vô hạn với sản phẩm, dịch vụ và thông tin. Một nơi mà mạng lưới thông tin trong cạnh tranh lợi nhuận sẽ quan trọng chẳng thua kém gì các biên giới quốc gia…
Trong bối cảnh đó, chính cơn lốc mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật và cách mạng công nghệ cũng đã tràn vào mỗi ngóc ngách của cuộc sống bình thường làm thay đổi không chỉ tư duy kinh tế, đời sống vật chất, mà còn cả những quan niệm, tư tưởng, phương thức quản trị xã hội, các chuẩn mực văn hóa và hệ thống các giá trị trong xã hội.
Sự tan vỡ và sụp đổ của một số mô hình quản lý phát triển cũ, sự suy thoái kinh tế tại nhiều nước, sự khủng hoảng của các mối quan hệ xã hội, sự phục hưng của các tôn giáo và chủ nghĩa dân tộc cực đoan đã tạo ra không ít những thất vọng của thế hệ trẻ đối với mô hình CNTB và văn hóa phương Tây trước những vấn đề mới về chính trị, xã hội, văn hóa và các giá trị sống của con người.
Trước đây, không ít người đã nghĩ CNTB như là một con đường thênh thang dẫn đến các giá trị gắn liền với tự do cá nhân, sự tiến bộ và phồn vinh, thì hiện nay đã có rất nhiều người lại đặt ra câu hỏi CNTB hiện đại liệu sẽ có thể dẫn chúng ta tới đâu?, nó có thực sự tốt đẹp để nhân loại lại cứ phải chạy đua để đi đến đó?. Và cuộc chạy đua về giá trị này đang làm gì cho cộng đồng, cho môi trường, cho công bằng xã hội và cho chính hạnh phúc của mỗi người?.
Tất cả những gì đang xảy ra đã đặt nhân loại trước những thử thách mới, những sự lựa chọn mới, trong đó đan xen lẫn nhau giữa nhiều quan niệm và đặc trưng về dân tộc, vùng miền, giá trị văn hóa, giá trị gia đình và giá trị sống khác nhau. Các nhà nghiên cứu chính trị học, phát triển học, xã hội học, văn hóa học… trên thế giới cũng đã có những cuộc tranh luận gay gắt về việc xác định các chuẩn mực giá trị chung cho nhân loại, cho một thế giới mới tiến bộ...
Dưới ảnh hưởng mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, người ta cũng bắt đầu nói nhiều đến nguy cơ của những sự “nhiễu loạn giá trị”, “xung đột giá trị” thậm chí là nhu cầu cấp thiết phải bàn bạc về nội dung và cách thức đấu tranh với những nhận thức và hành vi được xem là “phản giá trị”…
Rõ ràng là, chính cái tương lai đầy biến động và phát triển của thế giới sẽ không chỉ đặt mỗi dân tộc, mỗi nền văn hóa, mỗi con người trước những nhận thức mới của các thang bậc giá trị. Chính những biến đổi của thế giới hiện đại một mặt có thể kéo theo sự khủng hoảng của các mô hình giá trị, mô hình văn hóa nhưng lại là tiền đề cho việc khẳng định và phát triển các mô hình tiên tiến, nảy sinh những giá trị mới, tạo điều kiện cho các quốc gia, dân tộc và mỗi người phát triển tiến bộ.
Hòa vào dòng chảy của những biến đổi mạnh mẽ trên thế giới, xu hướng đổi mới của Việt Nam đã có nhiều thành tựu đáng tự hào được phản ánh trong những tư tưởng của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về mối quan hệ biện chứng giữa sự tăng trưởng về kinh tế, sự ổn định chính trị, xã hội với việc kế thừa những truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc; sự định hình của những giá trị cốt lõi cho phát triển giá trị quốc gia, giá trị văn hóa, giá trị gia đình. Việc xác định những chuẩn mực xã hội mới mà Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nêu lên một cách hệ thống trong những năm gần đây đã nói lên phần nào tính xác thực và hợp lý của mô hình phát triển mà chúng ta đã nghiên cứu và lựa chọn.
Về phương diện này, theo tác giả bài viết, cần phải nghiên cứu để đề xuất xây dựng được một chiến lược phát triển hài hòa giữa các giá trị đặc thù và phổ quát, truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế vì mục tiêu phát triển bền vững. Đó cũng là một trong những điều kiện và nhân tố quan trọng góp phần vào việc hoạch định các định hướng chiến lược để dân tộc Việt Nam cất cánh vào kỷ nguyên mới.
Phát triển hệ giá trị quốc gia trong điều kiện hiện nay
Công cuộc đổi mới đã đạt được nhiều thành tựu có ý nghĩa lịch sử. Sự tăng trưởng về kinh tế, sự ổn định chính trị, xã hội đã nói lên phần nào tính xác thực và hợp lý của một mô hình phát triển mà chúng ta đã nghiên cứu và lựa chọn. Tuy nhiên, từ sự định hướng cơ bản đến những hành động và việc làm cụ thể là chặng đường dài với những thuận lợi và nhiều thách thức. Trong bối cảnh đó, vai trò của việc nghiên cứu nhằm điều chỉnh và sáng tạo các mô hình phát triển sẽ vô cùng cần thiết đối với sự định hướng cho tương lai.
Về phương diện này, cần phải nghiên cứu để tiếp thu được những xu hướng tư tưởng tiên tiến nhất của nhân loại, hòa nhập vào sự phát triển chung của thế giới, đồng thời phát huy những mặt tích cực của hệ tư tưởng và các giá trị văn hóa truyền thống trong cuộc sống của xã hội hiện đại. Vì vậy, việc xây dựng và hoàn thiện một hệ thống giá trị mang tính quốc gia là vô cùng cần thiết. Đó là một trong những nhân tố quan trọng góp phần vào việc hoạch định các hướng chiến lược để dân tộc ta cất cánh vào kỷ nguyên mới. Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã có bài phát biểu rất quan trọng về việc xây dựng hệ giá trị quốc gia, trong đó, Đồng chí đã nêu lên một số gợi ý liên quan đến nội hàm của những giá trị này. Theo Đồng chí, hệ giá trị quốc gia sẽ có thể bao gồm các thành tố: Hòa bình, thống nhất, độc lập, dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, hạnh phúc. Đây là những giá trị cốt lõi, tiêu biểu nhất cần được tiếp tục nghiên cứu, phân tích sâu sắc thêm. Cụ thể:
Nhóm giá trị Hòa bình, Thống nhất, Độc lập, cần bảo đảm các nội dung: đất nước không có chiến tranh, nội loạn; duy trì tốt chiến lược ngoại giao “cây tre Việt Nam”, bảo đảm các nước trên thế giới coi Việt Nam là bạn; đoàn kết dân tộc, tôn giáo, vùng miền; môi trường sống phi bạo lực, an toàn; toàn vẹn chủ quyền, lãnh thổ, bảo đảm Việt Nam là vùng phi quân sự quốc tế; bảo đảm quyền tự quyết dân tộc trong mọi vấn đề; bảo đảm con đường xây dựng và đi lên CNXH…
Nhóm giá trị Dân giàu, Nước mạnh, cần bảo đảm cơ chế tăng trưởng kinh tế ổn định; bảo đảm môi trường đầu tư trong nước quốc tế; bảo đảm phát triển bền vững các lĩnh vực; ngày càng khẳng định vị thế Việt Nam trên trường quốc tế; thu nhập, đời sống vật chất, tinh thần, nhu cầu tiêu dùng ngày càng nâng lên; vào nhóm quốc gia đi đầu trong Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; nhiều cơ hội làm kinh tế, làm giàu chính đáng cho người dân…
Nhóm giá trị Dân chủ, Công bằng, Văn minh, cần xác định bảo đảm quyền tự do bầu cử; thực hiện tốt quyền con người theo Hiến pháp, pháp luật; duy trì tốt cơ chế giám sát, phản biện của người dân; bảo đảm Nhà nước liêm chính, minh bạch, nền văn hóa công vụ cao; bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật, Nhà nước pháp quyền XHCN…
Nhóm giá trị Hạnh phúc, cần hướng tới các nội dung tăng chỉ số quốc gia về hạnh phúc, tăng các chỉ số giáo dục, y tế; môi trường sống an toàn, nhân văn; thực hiện tốt chính sách phúc lợi, an sinh xã hội; mở rộng cơ hội học tập, làm việc cho mọi người; thúc đẩy môi trường văn hóa, thông tin, truyền thông lành mạnh, tích cực; ngày càng gia tăng các tiện tích, dịch vụ xã hội, bảo vệ môi trường…
Xét về tổng thể, những giá trị mà Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nêu ra về cơ bản đã bám sát vào điều kiện thực tiễn nước ta. Đây cũng chính là những biểu hiện rõ ràng nhất cho những khát vọng và mục tiêu cao nhất mà toàn dân tộc Việt Nam đang hướng đến, đồng thời cũng đặt ra những nguyên tắc cơ bản nhất cho việc bảo đảm sự phát triển cân đối, hài hòa giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, đặc thù và phổ quát trong việc xây dựng hệ giá trị quốc gia.
Trong bối cảnh phức tạp và biến động không ngừng của hệ giá trị hiện nay trên phạm vi thế giới, phạm vi của các quốc gia và dân tộc khác nhau, những gợi ý của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng cũng gợi mở cho chúng ta những ý tưởng nghiên cứu mới để tìm ra những giá trị cơ bản, phổ quát mang tính nguyên tắc đã tồn tại, phát triển và biến đổi trong lịch sử của các dân tộc, trong đó có Việt Nam.
Câu hỏi được đặt ra là, có hay không có những giá trị cơ bản, phổ quát nhất đã từng tồn tại vững chắc trong suốt lịch sử nhân loại dẫu cho dòng lịch sử có biến thiên như thế nào, lớp lớp các thế hệ con người chuyển tiếp nhau ra sao?.. Có hay không có những giá trị của dân tộc đã tồn tại vững chắc trong lịch sử dân tộc, tạo thành cái mà họ gọi là bộ “gen” của giá trị Việt nam. Những giá trị nói trên mang tính quyết định tới sự tồn vong của chính con người với tính cách là một bộ phận của nhân loại hay là con người như là một thành viên của cộng đồng người Việt.
Câu hỏi này cần được đặt ra trong quá trình xác định sự phát triển hài hòa của hệ thống các giá trị Việt Nam trong xã hội hiện đại. Chẳng hạn dưới góc độ những giá trị của nhân loại, chúng ta không thể không nói tới giá trị về sự lao động sáng tạo của người Việt hay nhiều dân tộc khác trên thế giới, bởi đây là giá trị cơ bản nhất. Hoặc giá trị tôn vinh sự nhân ái, gắn bó con người thành cộng đồng, thành những xã hội, những quốc gia, mà sự gắn bó này trong thời đại ngày nay đang mở rộng tới phạm vi mà chúng ta gọi là “toàn cầu hóa”. Thiếu những giá trị này, con người ở bất cứ nơi đâu, dân tộc và quốc gia nào cũng không thể tồn tại với tư cách là con người chân chính, xã hội văn minh. Những gì đi ngược với những giá trị này, trong thời đại nào cũng vậy đều có thể được xem là “phản giá trị”.
Về phương diện này, trong việc xây dựng sự hài hòa hệ thống các giá trị, cần phải tạo ra thêm những cách thức để tiến tới sự hòa hợp chung về văn hóa, điều đáng chú ý là cần phải có ý thức tôn trọng văn hóa, bổ sung và tiếp thu lẫn nhau, xây dựng một không gian văn hóa chung dựa trên sự đồng cảm, trên những mục đích chung, những sự tiến bộ chung trong sự phát triển tiến bộ trên cơ sở sự phù hợp với các giá trị truyền thống của dân tộc.
Thực tế đã chứng minh rằng, trong sự phát triển của lịch sử, các chuẩn mực và giá trị văn hoá không tồn tại một cách vĩnh hằng mà được sàng lọc bởi những hoạt động thực tiễn. Trong quá trình phát triển, đây chính là thước đo tính đúng đắn của các mô hình văn hoá, là khuôn thước khách quan cho sự chọn lọc hài hòa các giá trị văn hoá, cho sự kế thừa và tiếp thu các giá trị chuẩn mực đặc thù truyền thống trong một thế giới ngày càng trở nên vừa thống nhất, vừa đa dạng.
Dưới góc độ phát triển hệ giá trị quốc gia, cần phân tích kỹ những gợi ý mang tính định hướng của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, trở lại với những nguyên tắc về giá trị dân tộc đã được đặt ra từ rất sớm, ngay từ thuở tổ tiên bắt đầu dựng nước. Đó là những giá trị mà chúng ta có thể xem như là cội nguồn, là giá trị cốt lõi của người Việt.
Cần nghiên cứu, phác họa rõ hơn về những giá trị tư tưởng trong quản trị đất nước của tổ tiên, đặc biệt là ảnh hưởng của tư tưởng này tới các thế hệ sau ví dụ như tư tưởng về “nhân trị” coi nguyên tắc lấy nhân nghĩa mà trị nước của triều Lý, hoặc tư tưởng lấy tri thức văn hóa, văn hiến mà trị nước như “văn trị” của Nguyễn Trãi dựa trên cơ sở của chủ trương “lấy nhân nghĩa thắng bạo tàn”, đem “trí nhân thay cường bạo” xuyên suốt lịch sử, mà đỉnh cao là những quan điểm được kế thừa bởi Đảng Cộng sản Việt Nam hiện nay.
Phát triển hệ giá trị quốc gia chính là hướng tới sự phát triển hài hòa giữa các giá trị đặc thù và phổ quát, truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế vì mục tiêu phát triển bền vững ở nước ta, chúng ta cũng cần phải tăng cường hơn nữa các nghiên cứu về lịch sử, văn hóa, xã hội học… để có thể lựa chọn những giá trị tổng quát cơ bản phù hợp với những điều kiện thực tế khách quan của lịch sử văn hóa Việt Nam. Thước đo tính đúng đắn của việc xác định và lựa chọn các giá trị quốc gia chính là hiệu quả của nó đối với sự phát triển ổn định, tiến bộ và sự phồn vinh của đất nước, của nền văn minh Việt Nam. Đó cũng là nguyên tắc chủ đạo để giữ vững sự hài hòa trong việc xây dựng các giá trị, tiền đề đưa Việt Nam vươn mình.
3. Vấn đề xây dựng hệ thống các chuẩn mực, đưa các giá trị quốc gia vào cuộc sống thực tiễn, lối sống và nhân cách con người, làm cơ sở cho việc quản trị đất nước
Thực tế cho thấy, hệ thống các giá trị quốc gia, giá trị văn hóa, giá trị gia đình dù được nghiên cứu, chọn lọc và xây dựng công phu đến đâu thì về cơ bản sẽ vẫn chỉ những ý tưởng đẹp đẽ mang tính lý thuyết, nếu hệ giá trị này không thể trở thành những chuẩn mực được định hướng và tuân thủ một các tự giác trong cuộc sống.
Điều này đã được Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng phân tích. Trong khi gợi ý về bộ khung giá trị cơ bản của quốc gia, Đồng chí nhấn mạnh đến khía cạnh đưa các giá trị vào thực tiễn xã hội thông qua việc xác lập các chuẩn mực con người, xem các chuẩn mực này như là sự phản ánh tính đúng đắn, khoa học, hợp lý và tiến bộ của các giá trị
Về phương diện này, chúng ta cần phải nghiên cứu để tiếp thu được những xu hướng tư tưởng tiên tiến nhất của nhân loại, hòa nhập vào sự phát triển chung của những giá trị tiến bộ của nhân loại và đồng thời cũng phát huy được những mặt tích cực của hệ giá trị truyền thống trong cuộc sống. Đó cũng là một trong những nhân tố quan trọng góp phần vào việc hoạch định các chiến lược để dân tộc ta cất cánh vào xã hội mới. Đây cũng là một trong những luận điểm mấu chốt trong tư duy của đồng chí Nguyễn Phú Trọng về giá trị.
Việc đưa những giá trị tốt đẹp từ quan điểm lý thuyết vào hoạt động đa dạng của cuộc sống con người chính là việc tạo lập nên một sự hài hòa mới, hài hòa giữa giá trị với các chuẩn mực xã hội. Hệ thống các giá trị chỉ thực sự có giá trị với cuộc sống khi nó đáp ứng được nhu cầu mọi tầng lớp xã hội, sự công bằng xã hội và chính sự vận động của thực tiễn xã hội. Mặt khác nó cũng cần phải nhận được sự ủng hộ, hưởng ứng và đồng thuận của các cá nhân, nhóm và cộng đồng xã hội. Nói một cách cụ thể, đây là giá trị tương thích, hài hòa giữa lý thuyết và thực tiễn, được người dân chấp nhận.
Bởi vậy, trong quá trình các giá trị được đưa vào vận hành thông qua các chuẩn mực trong thực tiễn, cần rất nhiều đến sự bàn bạc, trao đổi, chỉnh sửa và hoàn thiện thông qua những đóng góp của mọi người dân, cũng cần đến sự tham gia của các hoạt động truyền thông, giáo dục trao đổi, nhằm tạo ra sự đồng thuận chung.
Tuy nhiên, trong việc xác định những chuẩn mực xã hội có thể chuyển tải các giá trị tốt đẹp vào thực tiễn cuộc sống, chúng ta cũng rất cần đến sự tham gia của công tác quản lý xã hội, phát huy được sức mạnh của các thể chế xã hội từ chính quyền, đoàn thể, các tổ chức chính trị, xã hội, cộng đồng, gia đình, các nhóm xã hội và cá nhân. Phân định được rõ ràng những chuẩn mực liên quan đến luật pháp, phân biệt nó với những chuẩn mực đạo đức và nhân cách, những chuẩn mực văn hóa, phong tục tập quán nhằm có được các biện pháp xử lý hợp lý với việc thực thi đúng đắn các loại chuẩn mực nói trên.
Trong điều kiện này, con đường chuyển tải những hệ thống giá trị vào các quy chuẩn xã hội nhằm điều tiết nhận thức và hành vi của con người, hướng tới một sự phát triển xã hội hài hòa, luôn là một quá trình lâu dài, nhưng nếu được tổ chức hợp lý, khoa học sẽ đóng vai trò quan trọng và tích cực, tạo ra những cơ sở xã hội mới, nhân tố và động lực phát triển mới, bền vững cho đất nước trong tương lai.
ĐẶNG VŨ CẢNH LINH
Viện trưởng Viện Nghiên cứu Thanh niên,
Trung ương Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh
_________________
Tài liệu tham khảo
1. Kỷ yếu Hội nghị văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, Hà Nội, 2021.
2. Kỷ yếu Hội thảo quốc gia Hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam trong thời kỳ mới, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.
3. Đặng Vũ Cảnh Linh (chủ biên): Con người Việt Nam truyền thống - Những giá trị đối với sự phát triển, Nxb Lao động, 2010.
4. Kapoor. P. 2019. Professional Ethics and Human value. Khanna Publishing House
5. Trompenaars.T và Chaleles Hampden Turner: Chinh phục các làn sóng văn hóa, Nxb Tri thức, 2006.
