Sau gần bốn thập kỷ đổi mới, Việt Nam đã đạt được những bước tiến dài trên con đường phát triển kinh tế – xã hội, hội nhập quốc tế và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Cùng với quá trình ấy, việc phát huy dân chủ ngày càng được khẳng định như một yêu cầu tất yếu, gắn liền với bản chất của chế độ và mục tiêu phát triển bền vững của đất nước. Dân chủ không chỉ là giá trị chính trị – xã hội mà còn là nguồn lực nội sinh mạnh mẽ, tạo nên sự đồng thuận xã hội, củng cố niềm tin của nhân dân, góp phần duy trì ổn định và thúc đẩy phát triển toàn diện.
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) đã khẳng định rõ: “Dân chủ xã hội chủ nghĩa là bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước.” Quan điểm này không chỉ mang ý nghĩa lý luận sâu sắc, mà còn phản ánh thực tiễn sinh động trong quá trình đổi mới và hội nhập của Việt Nam. Trên cơ sở đó, bài viết sẽ tập trung phân tích thực trạng, những thành tựu nổi bật trong việc phát huy dân chủ ở nước ta thời gian qua, chỉ ra các cơ hội và thách thức, đồng thời đề xuất một số giải pháp nhằm tiếp tục thực hiện tốt hơn nhiệm vụ này trong giai đoạn tới.
Dân chủ xã hội chủ nghĩa luôn được xác định là một trong những trụ cột quan trọng trên con đường phát triển của Việt Nam. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, việc xây dựng và phát huy dân chủ được gắn liền với tiến trình đổi mới toàn diện đất nước. Dân chủ không chỉ là một giá trị chính trị, mà còn là nền tảng bảo đảm cho sự tham gia của nhân dân vào đời sống xã hội, là động lực nội sinh để huy động sức mạnh toàn dân trong phát triển kinh tế, xây dựng văn hóa và củng cố quốc phòng – an ninh. Các văn kiện của Đảng và Nhà nước nhiều lần khẳng định rõ tinh thần “nhân dân làm chủ”, “Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân”, vừa là nguyên tắc căn bản, vừa là phương châm hành động xuyên suốt trong tiến trình phát triển quốc gia.
Thực tiễn gần 40 năm đổi mới cho thấy, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam đã ngày càng được mở rộng và phát huy trên nhiều phương diện. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, quyền làm chủ của nhân dân không chỉ được ghi nhận trong Hiến pháp và pháp luật, mà ngày càng trở nên sinh động trong thực tiễn đời sống hằng ngày. Các cuộc đối thoại, tiếp xúc giữa lãnh đạo Đảng, Nhà nước, cấp ủy, chính quyền địa phương với nhân dân được tổ chức thường xuyên, góp phần tạo ra kênh thông tin hai chiều, giúp người dân bày tỏ nguyện vọng, tham gia giám sát, kiểm tra và phản biện xã hội một cách thiết thực. Đảng Cộng sản Việt Nam giữ vai trò trung tâm trong việc hoạch định đường lối, chính sách, nhằm xây dựng một Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trong suốt quá trình đổi mới, nhiều cải cách lớn đã được triển khai để hoàn thiện thể chế dân chủ, đặc biệt là việc ban hành các văn bản pháp luật quy định rõ quyền và nghĩa vụ của công dân, mở rộng quyền tiếp cận thông tin, quyền giám sát và phản biện của người dân. Đồng thời, sự tham gia của các tổ chức chính trị – xã hội như Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, Hội Nông dân Việt Nam... đã tạo nên những “kênh dân chủ” rộng mở, đưa tiếng nói của nhân dân vào trong quá trình xây dựng và hoàn thiện chính sách.
Việc phát huy quyền làm chủ của nhân dân đã góp phần quan trọng vào việc củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc, bảo đảm sự ổn định chính trị – xã hội và tạo môi trường thuận lợi cho phát triển. Người dân ngày càng được “biết, bàn, làm, kiểm tra và hưởng thụ” những thành quả của quá trình đổi mới. Dân chủ, vì vậy, không chỉ là mục tiêu mà còn là động lực thúc đẩy phát triển, nền tảng để Việt Nam tiến bước vững chắc trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay. Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới với bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang tác động mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Internet, mạng xã hội, các nền tảng số mở rộng không gian tham gia của người dân vào đời sống chính trị – xã hội, giúp họ có điều kiện thuận lợi hơn để giám sát hoạt động của chính quyền, bày tỏ ý kiến và tham gia vào quá trình hoạch định chính sách. Minh bạch thông tin, đối thoại công khai và phản hồi đa chiều đang dần trở thành chuẩn mực trong quản trị nhà nước hiện đại. Bên cạnh đó, cơ cấu dân số “vàng” với lực lượng trẻ, có học vấn và trình độ công nghệ ngày càng cao, cũng là nền tảng để hình thành nền dân chủ kiểu mới, năng động, sáng tạo và thực chất hơn, phù hợp với bối cảnh phát triển của thời đại số.
Tuy nhiên, thách thức trong thực hành dân chủ ở nước ta vẫn còn nhiều và phức tạp. Trước hết, nhận thức và năng lực thực thi dân chủ ở một số cấp, ngành và địa phương chưa đồng đều; tình trạng hình thức, thiếu gắn kết với đời sống thực tiễn của nhân dân vẫn tồn tại. Một bộ phận cán bộ, đảng viên chưa thật sự coi trọng vai trò giám sát, phản biện xã hội; trong khi đó, ở chiều ngược lại, người dân ở nhiều nơi, nhất là vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, còn hạn chế trong việc tiếp cận thông tin, hiểu biết pháp luật và tham gia các cơ chế dân chủ. Bên cạnh đó, quá trình chuyển đổi số, tự động hóa, sự thay đổi cơ cấu kinh tế – xã hội cũng tạo ra những yêu cầu mới về dân chủ trong quản trị công, đòi hỏi sự thích ứng nhanh, minh bạch và trách nhiệm cao hơn từ các cơ quan nhà nước.
Xã hội công nghiệp hóa, đô thị hóa, nhiều quyết sách phát triển có thể tạo ra xung đột lợi ích, làm nảy sinh mâu thuẫn xã hội nếu thiếu cơ chế tham vấn dân chủ, thiếu minh bạch và giám sát. Dân chủ không chỉ dừng ở quyền được biết, được nói, mà cần được thực hiện thông qua việc nhân dân có khả năng thực chất tham gia vào việc quyết định và thụ hưởng thành quả phát triển. Bên cạnh đó, sự bùng nổ thông tin và truyền thông số cũng đặt ra thách thức về quản lý, định hướng và bảo vệ không gian dân chủ lành mạnh. Nếu thiếu nền tảng văn hóa, thiếu kỹ năng số và nhận thức chính trị vững vàng, không gian dân chủ trực tuyến có thể bị lợi dụng để lan truyền thông tin sai lệch, gây chia rẽ khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Do đó, việc phát huy dân chủ trong thời đại số phải đi đôi với nâng cao năng lực công dân, tăng cường kỷ cương, pháp chế và trách nhiệm xã hội. Cơ hội và thách thức luôn song hành trong tiến trình phát huy dân chủ ở Việt Nam hiện nay. Cơ hội mở ra cánh cửa để dân chủ trở thành động lực phát triển, còn thách thức đặt ra yêu cầu phải đổi mới tư duy, nâng cao trình độ quản trị và phát huy hơn nữa vai trò chủ thể của nhân dân. Chỉ khi dân chủ được thực hành thực chất – từ thể chế, bộ máy đến đời sống hàng ngày – thì nó mới thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, bảo đảm cho sự phát triển bền vững, công bằng và văn minh của đất nước.
Nguyên tắc cơ bản được quán triệt xuyên suốt là cơ chế “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ”, cùng phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”. Việc kiên định nguyên tắc này đã giúp dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta từng bước được mở rộng và đi vào chiều sâu, tạo nên nền tảng chính trị – xã hội vững chắc, củng cố niềm tin của nhân dân vào Đảng, vào Nhà nước và con đường phát triển đất nước. Cùng với sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng, các thể chế dân chủ ngày càng được hoàn thiện thông qua việc ban hành và thực thi hệ thống pháp luật, chính sách bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa đang từng bước khẳng định vai trò là bảo đảm thể chế cho việc thực thi dân chủ thực chất, nơi mọi quyết định của bộ máy công quyền đều phải xuất phát từ lợi ích và nguyện vọng chính đáng của nhân dân. Dân chủ, trong ý nghĩa sâu xa, không chỉ dừng lại ở quyền được nói hay được biết, mà là khả năng để người dân tham gia trực tiếp vào quá trình kiến tạo, giám sát và thụ hưởng thành quả phát triển.
Tuy nhiên, trong bối cảnh đổi mới toàn diện và hội nhập sâu rộng hiện nay, việc phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa cũng đòi hỏi những giải pháp đồng bộ, sáng tạo và thực chất hơn. Cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, trong đó chú trọng đến việc làm rõ cơ chế kiểm soát quyền lực, minh bạch hóa hoạt động của bộ máy nhà nước, đồng thời phát huy vai trò giám sát của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị – xã hội. Một nền pháp luật hoàn chỉnh, đồng bộ và nghiêm minh chính là “hành lang pháp lý” bảo đảm để dân chủ không dừng ở khẩu hiệu, mà trở thành nguyên tắc vận hành của đời sống chính trị – xã hội. Bên cạnh đó, phát triển kinh tế – xã hội là điều kiện nền tảng của thực hành dân chủ. Khi đời sống vật chất được nâng cao, dân trí phát triển, con người mới có khả năng tham gia đầy đủ và chủ động hơn vào đời sống công. Do vậy, việc thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, đầu tư cho giáo dục, xóa đói giảm nghèo và mở rộng cơ hội tiếp cận thông tin là nhiệm vụ có ý nghĩa đặc biệt trong việc tạo môi trường dân chủ lành mạnh, công bằng. Song song với đó, phải kiên quyết phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí, bởi đó là những “rào cản” lớn nhất làm xói mòn niềm tin của nhân dân và cản trở quá trình dân chủ hóa xã hội. Quan trọng hơn, dân chủ phải được thực hành trong mọi lĩnh vực của đời sống, từ hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa đến sinh hoạt cộng đồng. Mỗi cơ quan, tổ chức, đơn vị, mỗi cán bộ, đảng viên cần nêu gương, lắng nghe dân nói, tôn trọng dân bàn và cùng dân làm. Dân chủ không thể chỉ đến từ những quy định pháp lý hay những diễn đàn hình thức, mà phải trở thành nếp nghĩ, thói quen và văn hóa ứng xử của xã hội – nơi người dân được khuyến khích bày tỏ ý kiến, phản biện xây dựng và cùng chia sẻ trách nhiệm đối với sự phát triển chung. Thực hiện tốt các nguyên tắc và giải pháp trên sẽ góp phần khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, ý chí tự cường dân tộc và sức mạnh đại đoàn kết toàn dân. Dân chủ xã hội chủ nghĩa, với tư cách là động lực của đổi mới, sẽ tiếp tục lan tỏa trong mọi mặt đời sống, tạo nền tảng vững chắc để xây dựng đất nước Việt Nam phồn vinh, hạnh phúc, vững bước trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội trong “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”.
Việc phát huy dân chủ trong gần 40 năm đổi mới là một trong những thành tựu nổi bật và có ý nghĩa chiến lược của Việt Nam, góp phần củng cố nền tảng chính trị ổn định, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội và nâng cao vị thế đất nước trên trường quốc tế. Dân chủ đã trở thành nguồn lực nội sinh quan trọng, gắn kết ý Đảng với lòng dân, tạo nên sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Mỗi cấp, mỗi ngành, mỗi tổ chức và từng cá nhân đều có trách nhiệm và vai trò riêng trong việc vun đắp, bảo vệ và phát triển nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Khi dân chủ thực sự trở thành nền tảng vững chắc trong đời sống chính trị – xã hội, Việt Nam sẽ có thêm thế và lực mới để tự tin bước vào thời kỳ phát triển mạnh mẽ hơn, hướng tới mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
Vũ Minh
