1.Đặt vấn đề
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và kỷ nguyên số, tri thức đã trở thành nguồn tài nguyên chiến lược, và khoa học công nghệ - đổi mới sáng tạo (KHCN-ĐMST) được coi là động lực tăng trưởng cốt lõi cho mọi quốc gia.
Đối với Việt Nam, việc phát triển kinh tế tri thức không chỉ là một lựa chọn mang tính thời đại mà còn là con đường tất yếu để vượt qua bẫy thu nhập trung bình và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu. Tuy nhiên, một trong những thách thức lớn nhất chúng ta đang phải đối mặt là bài toán về nguồn nhân lực KH&CN. Hiện tại, lực lượng nghiên cứu chỉ đạt một nửa so với mức trung bình của các quốc gia có thu nhập trung bình cao. Số lượng sinh viên chọn các ngành kỹ thuật và công nghệ còn tương đối thấp.
Trước bối cảnh đó, báo chí, đặc biệt là báo chí công nghệ, cần thể hiện vai trò vượt ra ngoài khuôn khổ kênh truyền thông đơn thuần. Báo chí đã và đang khẳng định mình như một "hạ tầng mềm thiết yếu" trong quá trình xây dựng xã hội tri thức.
Mục tiêu của tham luận này là hệ thống lại và toàn diện các đóng góp đa chiều của báo chí, trong đó có tạp chí Một Thế Giới, trong việc tập hợp, xây dựng và phát triển đội ngũ trí thức KH&CN.
Báo chí với năng lực tập hợp đội ngũ trí thức bằng việc tạo ra nền tảng thông tin và kết nối. Ảnh: TL
2. Đóng góp nền tảng: Báo chí là cầu nối tri thức, xây dựng lực lượng trí thức mới
2.1. Phổ biến tri thức khoa học
Báo chí KH&CN có vai trò không thể phủ nhận trong việc đưa KH&CN đến gần hơn với công chúng. Với đặc thù của lĩnh vực KH&CN thường được mô tả là "khó, khô, khổ", nhà báo phải am hiểu bản chất của vấn đề, giải thích những thuật ngữ hóc búa vừa chính xác, vừa dễ hiểu, gần gũi với đời sống.
Bên cạnh việc đơn giản hóa thông tin, báo chí còn thực hiện chức năng lan tỏa và truyền cảm hứng, giúp công chúng hình thành một tư duy tri thức mới. Bằng cách này, báo chí góp phần chuyển hóa những khái niệm trừu tượng như Chuyển đổi số, AI và Cách mạng công nghiệp 4.0 thành những nhận thức có thể ứng dụng, thúc đẩy sự chuyển dịch sang một nền kinh tế dựa trên chất xám và đổi mới.
Các chính sách như định hướng phát triển ngành công nghiệp công nghệ số, Luật Khoa học và Công nghệ… đều cần một nền tảng truyền thông vững chắc để đi vào cuộc sống. Sự hiện diện của báo chí trong việc tuyên truyền, giải thích và định hướng dư luận cho các chiến lược này cho thấy báo chí, đặc biệt là báo chí chuyên ngành KH&CN, là công cụ được Nhà nước thừa nhận và tham gia chủ động vào chiến lược phát triển KH&CN.
Tạp chí Một Thế Giới - tạp chí của Hội Thông tin Khoa học và Công nghệ - xác định nhiệm vụ phổ biến tri thức khoa học như nhiệm vụ thường xuyên hàng đầu, đã xây dựng cơ cấu nội dung với trọng tâm là các ngành khoa học công nghệ mũi nhọn, chiến lược, với ý thức tham gia tích cực vào việc xây dựng một cộng đồng tri thức rộng lớn.
2.2. Định hướng nghề nghiệp, thu hút nhân tài vào các ngành khoa học công nghệ
Trong khi nhu cầu nhân lực KH&CN, đặc biệt là lao động am hiểu công nghệ số, tăng cao, Việt Nam lại đối mặt với bài toán thiếu hụt nhân lực KH&CN, với chỉ 9% đến 12% thí sinh lựa chọn các ngành liên quan đến công nghệ và thông tin trong năm 2024.
Để cải thiện tình trạng này, báo chí cần tăng cường tham gia định hướng nghề nghiệp và khơi dậy niềm đam mê khoa học cho thế hệ trẻ. Báo chí tuyên truyền về các định hướng phát triển chiến lược của quốc gia, từ đó giúp học sinh, sinh viên và phụ huynh nhận thấy tiềm năng và tầm quan trọng của các ngành nghề này.
Bằng cách giới thiệu các tấm gương nhà khoa học, các câu chuyện thành công trong nước và quốc tế, báo chí tạo ra những hình mẫu tích cực, khơi dậy niềm cảm hứng và sự say mê đối với nghiên cứu và sáng tạo.
Báo chí cũng truyền tải thông tin về các chính sách, công nghệ mới và xây dựng nhận thức về vai trò của KHCN-ĐMST, tạo ra một động lực mạnh mẽ cho các doanh nghiệp và cá nhân.
2.3. Thúc đẩy văn hóa đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp và xã hội, tạo môi trường phát triển cho lực lượng trí thức KH&CN
KHCN-ĐMST được coi là yếu tố sống còn đối với sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp trong thời đại cạnh tranh ngày nay. Trong bối cảnh đó, báo chí hoạt động như một "động lực thúc đẩy".
Không chỉ truyền tải thông tin về các chính sách và công nghệ mới, tạp chí Một Thế Giới còn xác định nhiệm vụ quan trọng trong việc xây dựng nhận thức và tạo động lực cho các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong việc áp dụng ĐMST. Các doanh nghiệp cần được chỉ dẫn để thấy giá trị to lớn mà ĐMST mang lại, chẳng hạn như tạo ra lợi thế cạnh tranh và nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, từ đó mới tích cực áp dụng các giải pháp KHCN&ĐMST.
Hơn thế nữa, các sản phẩm báo chí trên Một Thế Giới còn hướng đến mục tiêu giúp KH&CN "gần gũi với đời sống người dân" và cùng với công chúng giải các bài toán thực tiễn của xã hội. Để làm điều đó, chúng tôi cho rằng cần chuyển dịch từ báo chí hàn lâm sang báo chí mang tính kiến tạo xã hội, nơi mà các nghiên cứu khoa học được giới thiệu qua lăng kính của ứng dụng và tác động đến cuộc sống.
Việc thúc đẩy văn hóa đổi mới sáng tạo sẽ tạo một không khí, môi trường thuận lợi cho các nhà khoa học và công nghệ phát triển hết năng lực của mình.
3.Đóng góp xã hội: Báo chí tập hợp và thúc đẩy hệ sinh thái
Bên cạnh truyền thông, báo chí còn chủ động thực hiện các hoạt động xã hội, trở thành một "tác nhân tập hợp" quan trọng của cộng đồng trí thức. Các hoạt động này biến báo chí từ một kênh truyền tải một chiều thành nền tảng tương tác đa chiều, nơi các bên liên quan có thể gặp gỡ và hợp tác.
3.1. Tập hợp và kết nối mạng lưới từ các diễn đàn, hội thảo
Báo chí đã chứng minh khả năng tổ chức và điều phối các sự kiện quy mô lớn, tạo ra các không gian trao đổi giữa các nhà khoa học, nhà quản lý, doanh nghiệp và công chúng. Các sự kiện do tạp chí Một Thế Giới tổ chức gần đây như như Diễn đàn Nhân lực ngành ngân hàng trước làn sóng công nghệ (Hà Nội, tháng 7/2025), Hội thảo Vai trò của thông tin KH&CN trong phát triển kinh tế xã hội (TPHCM, tháng 8/2025) và tới đây là Hội thảo Nâng cao năng lực về trí tuệ nhân tạo cho học sinh sinh viên (Hà Nội, 10/2025) là minh chứng cho khả năng này.
Các diễn đàn, hội thảo này không chỉ là nơi trình bày các tham luận, nghiên cứu, mà còn là không gian để các bên liên quan thảo luận, xây dựng các mối quan hệ hợp tác và đề xuất các giải pháp cho các vấn đề thực tiễn.
Các diễn đàn và hội thảo do tạp chí Một Thế Giới tổ chức giúp thực hiện vai trò cầu nối giữa nhà khoa học và thị trường. Một trong những hoạt động đang được tiến hành là việc xúc tiến xuất bản Sách trắng công nghệ thường niên, nhằm giới thiệu và kết nối các cá nhân, cơ sở nghiên cứu với doanh nghiệp, thị trường.
3.2. Vinh danh, khuyến khích
Các giải thưởng và cuộc thi có tác dụng tạo động lực mạnh mẽ cho toàn bộ cộng đồng. Tạp chí Một Thế Giới đang thực hiện các bước chuẩn bị để ra mắt một giải thưởng chuyên về những công nghệ ứng dụng trong thực tiễn, giúp kết nối và hỗ trợ thương mại hóa kết quả nghiên cứu, từ phòng thí nghiệm ra thị trường, giúp các sáng chế có giá trị ứng dụng cao được hiện thực hóa.
Tạp chí cũng đang nghiên cứu triển khai ý tưởng phối hợp với VTV tổ chức gameshow truyền hình STEM. Cuộc thi nhằm vào giới trẻ này không chỉ giúp ươm mầm tài năng mà còn giúp các em được công chúng biết đến và công nhận, từ đó xây dựng danh tiếng và uy tín.
Các giải thưởng và cuộc thi với sự chủ trì của các cơ quan như Bộ KH&CN, Bộ Giáo dục… cho thấy sự thừa nhận vai trò của cơ quan truyền thông trong việc thúc đẩy các mục tiêu quốc gia. Báo chí khi thực hiện vai trò này cũng có thêm uy tín để triển khai các hoạt động xã hội cũng như truyền thông của mình.
3.3. Đóng góp kiến tạo hệ sinh thái khoa học công nghệ
Chúng tôi nhận thấy, báo chí đã và đang tham gia tích cực vào quá trình xây dựng hệ sinh thái KHCN-ĐMST quốc gia bằng cách truyền thông các chính sách và thể chế mới, phản ánh thực tiễn giúp các nhà quản lý hoàn thiện chính sách. Bên cạnh đó, chúng tôi luôn sẵn sàng đồng hành cùng hệ sinh thái khởi nghiệp, phát hiện các nhân tố mới, xây dựng những mô hình mới, góp phần thúc đẩy sự phát triển của các công ty khởi nghiệp và hệ sinh thái nói chung.
Hiện nay, đã có nhiều chính sách mới ra đời hướng tới việc tạo môi trường thuận lợi để hệ sinh thái KHCN-ĐMST phát triển. Những chính sách như chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu, miễn trách nhiệm trong dự án nghiên cứu khoa học… đều cần đến sự thay đổi trong nhận thức xã hội, đạt được niềm tin vào chính sách, nếu không đạt được điều đó thì các tổ chức nghiên cứu và doanh nghiệp vẫn chưa thể yên tâm chấp nhận rủi ro để đổi mới. Việc giải thích và xây dựng niềm tin vào các chính sách mới là công việc mà báo chí KH&CN giữ vai trò then chốt.
4. Thách thức và đề xuất
Mặc dù có những đóng góp quan trọng, báo chí KH&CN vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt trong kỷ nguyên số. Các thách thức này đan xen và tạo thành một vòng luẩn quẩn khó giải quyết.
Vấn đề đầu tiên là thách thức về nguồn nhân lực. Yêu cầu về nhân lực vừa có kỹ năng báo chí tốt, vừa am hiểu KH&CN là đòi hỏi rất cao, nhưng thực tế nguồn nhân lực hiện tại vừa thiếu, vừa chưa chuyên nghiệp, khiến việc truyền tải các thông tin phức tạp trở nên khó khăn. Thiếu hụt nhân lực chuyên sâu lại dẫn đến chất lượng nội dung không đồng đều, khó thu hút độc giả, từ đó ảnh hưởng đến nguồn thu và khả năng đầu tư lại cho công nghệ và đào tạo.
Thách thức thứ hai đến từ bối cảnh chuyển đổi số và sự cạnh tranh khốc liệt. Các cơ quan báo chí phải đối mặt với áp lực lớn trong việc đầu tư vào công nghệ và hạ tầng kỹ thuật, đồng thời phải liên tục đổi mới để theo kịp các xu hướng công nghệ mới, nếu không sẽ có nguy cơ bị loại bỏ khỏi cuộc chơi. Áp lực này càng lớn hơn khi báo chí phải cạnh tranh với các nền tảng truyền thông thế hệ mới hơn.
Để vượt qua những thách thức này, chúng tôi xây dựng một chiến lược với 3 trụ cột chính gồm: Phát triển nguồn nhân lực đa năng, thành thạo kỹ năng đa phương tiện kết hợp với nền tảng nhân văn; Đẩy mạnh chuyển đổi số có chiến lược và phù hợp với nguồn lực của mình; Tăng cường phối hợp với cộng đồng và doanh nghiệp.
5. Kết luận
Có thể thấy báo chí nói chung, báo chí KH&CN nói riêng, đã vượt qua vai trò truyền thống để thực hiện một sứ mệnh mới, trở thành một lực lượng nòng cốt trong việc tập hợp và xây dựng đội ngũ trí thức KH&CN tại Việt Nam. Xin được nhắc lại: Báo chí không chỉ là kênh truyền thông đơn thuần mà là một "hạ tầng mềm thiết yếu" của xã hội tri thức.
Các đóng góp của báo chí có thể được tổng kết ở ba cấp độ. Ở cấp độ nền tảng, báo chí đóng vai trò cầu nối, chuyển hóa tri thức khoa học thành nội dung dễ tiếp cận và định hướng nhận thức cho cộng đồng. Ở cấp độ xã hội, báo chí hoạt động như một tác nhân tập hợp, chủ động tổ chức các diễn đàn, giải thưởng và sự kiện kết nối, tạo ra không gian tương tác và vinh danh tài năng. Ở cấp độ hệ thống, báo chí tham gia kiến tạo hệ sinh thái KHCN-ĐMST, đồng hành cùng các chính sách quốc gia và góp phần xây dựng lòng tin, giảm thiểu rủi ro cho hoạt động nghiên cứu.
Với vai trò chiến lược đã được khẳng định, báo chí sẽ tiếp tục là lực lượng tiên phong, không chỉ đưa tin về KH&CN mà còn dẫn dắt, truyền cảm hứng và tập hợp những bộ óc sáng tạo, góp phần kiến tạo một nền KH&CN vững mạnh và một xã hội tri thức tại Việt Nam.
Nhà báo Lưu Quang Định
Tổng Biên tập Tạp chí Một Thế giới
