Sau hơn một thập kỷ triển khai mạnh mẽ, Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) đã trở thành một dấu ấn lớn trong tiến trình phát triển của đất nước, làm thay đổi căn bản diện mạo nông thôn Việt Nam trên nhiều phương diện – từ kết cấu hạ tầng, đời sống kinh tế, văn hóa xã hội cho đến tư duy, nhận thức của người dân. Từ những con đường bê tông trải dài tới từng thôn xóm, những ngôi trường, trạm y tế, nhà văn hóa khang trang, đến những mô hình sản xuất tập trung, nông nghiệp công nghệ cao, nông thôn Việt Nam hôm nay đã khoác lên mình diện mạo mới – hiện đại, năng động và đáng sống hơn bao giờ hết.
Khi quá trình xây dựng NTM cơ bản hoàn thành ở nhiều địa phương, yêu cầu đặt ra cho giai đoạn tiếp theo không chỉ là duy trì thành quả, mà quan trọng hơn, là nâng tầm chất lượng phát triển nông thôn theo hướng sâu sắc, bền vững và toàn diện hơn. Nếu giai đoạn đầu là chặng đường “xây nền, dựng móng”, thì giai đoạn NTM nâng cao chính là bước “hoàn thiện và phát triển”, đưa nông thôn Việt Nam từ hình thức đạt chuẩn sang thực chất phát triển, từ chú trọng hạ tầng sang phát huy nội lực, văn hóa và con người nông thôn. Xây dựng NTM nâng cao không đơn thuần là tiếp tục “đạt chuẩn” về các tiêu chí, mà là chuyển từ lượng sang chất, từ đầu tư vật chất sang kiến tạo giá trị bền vững. Đó là quá trình nâng cấp hạ tầng đồng bộ gắn với phát triển kinh tế nông thôn theo hướng xanh và tuần hoàn; là việc tăng thu nhập đi đôi với bảo vệ môi trường, giữ gìn bản sắc văn hóa; là quá trình hình thành tư duy phát triển tự chủ, sáng tạo và hội nhập của cư dân nông thôn trong thời đại số.
Nhiều địa phương trên cả nước đã bước vào giai đoạn này với tinh thần đổi mới và khát vọng vươn lên mạnh mẽ. Quảng Ninh là một trong những địa phương đi đầu, tiên phong đưa chương trình NTM từ “phong trào” trở thành chiến lược phát triển nông thôn bền vững. Đến nay, toàn tỉnh có 98/98 xã đạt chuẩn nông thôn mới, trong đó hàng chục xã đạt chuẩn NTM nâng cao và kiểu mẫu – trở thành hình mẫu về quy hoạch, cảnh quan, quản trị và đời sống nông thôn hiện đại. Ở Quảng Ninh, NTM không chỉ là tiêu chí để đánh giá, mà là thước đo của chất lượng sống, văn minh cộng đồng và năng lực quản trị địa phương Thành công đó đến từ sự đổi mới trong cách làm: lấy người dân làm trung tâm, lấy chất lượng cuộc sống làm mục tiêu, và lấy công nghệ – tri thức – văn hóa làm trụ cột phát triển. Mỗi làng quê không chỉ sáng, xanh, sạch, đẹp hơn, mà còn hình thành nông thôn trí tuệ, nơi tri thức, sáng tạo và tinh thần cộng đồng cùng lan tỏa. Hơn một thập kỷ nhìn lại, chương trình NTM đã chứng minh sức mạnh của một chủ trương đúng đắn, khơi dậy tiềm năng và khát vọng của hàng chục triệu nông dân Việt Nam. Song hành cùng công nghiệp hóa, đô thị hóa, nâng cao chất lượng nông thôn chính là nền tảng để đất nước phát triển hài hòa, bền vững, không ai bị bỏ lại phía sau. Từ “xây dựng” sang “phát triển”, từ “đạt chuẩn” sang “nâng chất” – đó không chỉ là sự thay đổi về cách làm, mà là bước tiến về tầm nhìn phát triển nông thôn Việt Nam trong kỷ nguyên mới.
Cơ sở hạ tầng nông thôn được đầu tư đồng bộ và bền vững. Các tuyến đường giao thông, hệ thống kênh mương, điện – đường – trường – trạm được bê tông hóa, kiên cố hóa, tạo thuận lợi cho sản xuất và đời sống. Tại xã Bình Khê (thôn Quảng Mản, Quảng Ninh), người dân đã có đường bê tông kiên cố, hệ thống kênh mương nội đồng hiện đại, giúp tưới tiêu chủ động, phục vụ sản xuất quanh năm. Song song với đó, đời sống và thu nhập của người dân nông thôn không ngừng được nâng cao. Tại Quảng Ninh, thu nhập bình quân khu vực nông thôn đạt khoảng 73,9 triệu đồng/người/năm, tăng gấp 1,6 lần so với năm 2020, minh chứng cho hiệu quả của mô hình sản xuất gắn với chuyển đổi cơ cấu kinh tế. Cùng với đó, các mô hình nông nghiệp hàng hóa, ứng dụng khoa học – kỹ thuật, liên kết chuỗi giá trị ngày càng phát triển. Tại xã Ninh Lai (Tuyên Quang), hơn 100 hộ đã chuyển đổi cây trồng, mở rộng sản xuất kinh doanh, góp phần giảm tỷ lệ hộ nghèo xuống còn khoảng 5,35%, cho thấy hiệu quả lan tỏa của phong trào NTM nâng cao.
Những kết quả này có được nhờ sự lãnh đạo, chỉ đạo quyết liệt của cấp ủy, chính quyền và sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị. Nhiều địa phương, như Quảng Ninh, đã huy động hơn 165.000 tỷ đồng trong 10 năm để đầu tư cho chương trình NTM là nguồn lực được hình thành từ ngân sách nhà nước, đóng góp của người dân, doanh nghiệp và vốn xã hội hóa. Đặc biệt, chương trình đã phát huy vai trò chủ thể của người dân, với phương châm “dân làm – Nhà nước hỗ trợ”, giúp người dân chủ động tham gia quy hoạch, giám sát và thụ hưởng thành quả phát triển ngay tại quê hương mình. Việc xây dựng NTM nâng cao đã tạo chuyển biến toàn diện từ hạ tầng đến đời sống, từ sản xuất đến văn hóa – xã hội, mở ra giai đoạn phát triển sâu hơn, hướng tới mục tiêu xây dựng nông thôn hiện đại, văn minh và đáng sống. Đây cũng là nền tảng quan trọng để các địa phương tiếp tục khai thác tiềm năng, phát huy nội lực, từng bước thu hẹp khoảng cách phát triển giữa nông thôn và thành thị trong tiến trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước.
Mặc dù đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận, quá trình xây dựng nông thôn mới (NTM) nâng cao vẫn đối mặt với không ít khó khăn và bất cập. Ở nhiều địa phương, một số xã, phường vẫn chưa hoàn thành đầy đủ các tiêu chí nâng cao, hoặc đạt chuẩn nhưng chất lượng chưa thật sự vững chắc. Các tiêu chí về sản xuất hàng hóa, liên kết chuỗi giá trị, thu nhập, môi trường và tổ chức đời sống cộng đồng vẫn còn khoảng cách so với yêu cầu thực tế. Điều này cho thấy, quá trình chuyển từ “đạt chuẩn” sang “nâng cao” không chỉ đòi hỏi đầu tư vật chất mà còn cần sự thay đổi căn bản về tư duy phát triển và năng lực tổ chức. Hạ tầng nông thôn tuy được đầu tư mạnh mẽ nhưng vẫn chưa phân bố đồng đều giữa các vùng miền. Ở những khu vực miền núi, biên giới, hải đảo, hệ thống giao thông, thủy lợi, thông tin liên lạc và các dịch vụ công còn nhiều hạn chế, gây khó khăn trong kết nối sản xuất và lưu thông hàng hóa. Bên cạnh đó, nguồn nhân lực chất lượng cao cho nông nghiệp và nông thôn còn thiếu, năng lực quản lý, kỹ thuật và khả năng tổ chức sản xuất hàng hóa quy mô lớn chưa đáp ứng yêu cầu của giai đoạn hội nhập và kinh tế số. Ở một số nơi, việc chạy theo thành tích đạt chuẩn đôi khi khiến quá trình xây dựng NTM mang tính hình thức, chưa thực sự bền vững. Nhiều mô hình sản xuất còn nhỏ lẻ, thiếu tính liên kết vùng và chưa chú trọng đến yếu tố bảo vệ môi trường, cảnh quan sinh thái. Để NTM nâng cao trở thành nền tảng phát triển thực chất, cần hướng đến hiệu quả lâu dài và giá trị sống của người dân nông thôn.
Trước những thách thức đặt ra, việc xây dựng nông thôn mới nâng cao trong giai đoạn tới cần được định hướng theo hướng chất lượng – bền vững – bao trùm, với các giải pháp đồng bộ từ thể chế đến con người. Cần tăng cường công tác chỉ đạo, hoàn thiện thể chế và nâng cao hiệu quả quản lý. Bộ tiêu chí NTM nâng cao cần được cập nhật, hoàn thiện theo hướng thực chất, phản ánh đúng chất lượng phát triển chứ không chạy theo hình thức. Các cơ quan chỉ đạo, tham mưu ở trung ương và địa phương cần được củng cố, nâng cao năng lực giám sát, đánh giá và kịp thời tháo gỡ khó khăn cho cơ sở. Cùng với đó, đầu tư hạ tầng và kết nối vùng phải được xem là trụ cột. Cần ưu tiên phát triển đồng bộ hạ tầng giao thông, thủy lợi, điện, thông tin – truyền thông, gắn với định hướng xây dựng nông thôn kiểu mẫu, thông minh và liên kết chặt chẽ giữa nông thôn – đô thị. Hạ tầng tốt sẽ là tiền đề để phát triển kinh tế nông thôn hiện đại, thu hút doanh nghiệp, hợp tác xã và người dân cùng tham gia sản xuất hàng hóa, tạo việc làm và tăng thu nhập. Chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp theo hướng tập trung, công nghệ cao là xu hướng tất yếu. Cần khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã liên kết chuỗi giá trị, phát triển sản phẩm đặc trưng theo chương trình OCOP, đồng thời mở rộng các ngành nghề dịch vụ, du lịch nông thôn nhằm đa dạng hóa sinh kế cho người dân.
Cần chú trọng nâng cao đời sống tinh thần, giáo dục, y tế và bảo tồn bản sắc văn hóa cộng đồng. Môi trường nông thôn phải được xây dựng theo hướng “sáng – xanh – sạch – đẹp”, bảo đảm phát triển hài hòa giữa kinh tế và sinh thái. Quan trọng hơn, người dân phải được đặt ở vị trí chủ thể trung tâm, vừa là người thực hiện, vừa là người thụ hưởng thành quả, tránh tư tưởng ỷ lại vào Nhà nước. Việc huy động nguồn lực đa dạng và đảm bảo phát triển công bằng giữa các vùng miền là yếu tố then chốt. Cần kết hợp hiệu quả giữa ngân sách Nhà nước, vốn doanh nghiệp, xã hội hóa và đóng góp của nhân dân; đồng thời ưu tiên nguồn lực cho các khu vực khó khăn, đồng bào dân tộc thiểu số, biên giới và hải đảo. Khi nguồn lực được phân bổ hợp lý, cộng đồng cùng đồng thuận, chương trình NTM nâng cao sẽ thực sự trở thành động lực phát triển nông thôn bền vững và toàn diện.
Việc tập trung xây dựng nông thôn mới (NTM) nâng cao không chỉ là bước tiếp theo trong tiến trình hoàn thiện bộ tiêu chí, mà còn là nền tảng quan trọng để phát triển nông thôn bền vững, bảo đảm cho người dân có cuộc sống ngày càng tốt hơn, thu hẹp dần khoảng cách với khu vực đô thị và củng cố mối liên kết chặt chẽ giữa hai khu vực. Nhìn về phía trước, nếu các giải pháp được triển khai đồng bộ, hiệu quả và phù hợp với từng vùng miền, nông thôn Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành khu vực phát triển năng động, hiện đại, nơi người dân không chỉ “đủ sống” mà còn “sống tốt”, có cơ hội làm giàu, tiếp cận dịch vụ chất lượng và đóng góp tích cực vào sự phát triển chung của đất nước. Để đạt được mục tiêu đó, cần có sự đồng thuận và hành động thống nhất của cả hệ thống chính trị, doanh nghiệp và người dân cùng chung tay để chương trình NTM nâng cao không dừng lại ở việc “đạt chuẩn”, mà thực sự “nâng cao chất lượng”, tạo bước đột phá mới cho nông thôn Việt Nam trong giai đoạn phát triển bền vững và hội nhập sâu rộng.
Nguyễn Hùng
