Lào Cai - từ những thửa ruộng bậc thang Sa Pa óng ánh mùa gặt đến các lễ hội, trang phục, nghề thủ công độc đáo của đồng bào H’Mông, Dao, Giáy, Tày… không chỉ là một điểm đến du lịch mà còn là một kho báu văn hóa sống. Trong bối cảnh phục hồi và tăng trưởng du lịch sau đại dịch, việc đưa bản sắc văn hoá truyền thống vùng biên trở thành trục phát triển du lịch không chỉ có ý nghĩa kinh tế mà còn là nhiệm vụ bảo tồn, tôn vinh di sản dân tộc và củng cố bản sắc quốc gia. Thực tế thời gian gần đây cho thấy Lào Cai đang phục hồi mạnh mẽ lượng khách và chú trọng các sự kiện - tạo cơ hội nhưng cũng đặt ra yêu cầu lớn về quản trị văn hoá và du lịch.
Tưng bừng Lễ hội Đền Thượng
Thực tiễn và tiềm năng
Văn hóa các dân tộc vùng biên Lào Cai biểu hiện ở nhiều tầng: lễ hội cộng đồng (mùa xuân, lễ hội ẩm thực, diễn xướng dân gian), kiến trúc nhà sàn, kỹ thuật canh tác bậc thang, âm nhạc, trang phục thêu dệt thủ công và trình diễn nghề truyền thống. Những giá trị này không chỉ có tính thẩm mỹ mà còn chứa đựng tri thức bản địa (quản lý nước, gieo trồng trên sườn núi, y học cổ truyền, nghi lễ xã hội), điều du khách hiện đại tìm kiếm trong trải nghiệm du lịch có chiều sâu. Việc tổ chức các lễ hội, hội chợ ẩm thực và không gian trình diễn tại địa phương đã và đang tạo ra điểm nhấn du lịch rõ rệt. Ví dụ, các hoạt động lễ hội, hội chợ ẩm thực và không gian trình diễn văn hoá trên địa bàn Bát Xát, Sa Pa… đã được tổ chức định kỳ, góp phần làm giàu sản phẩm du lịch vùng.
Phát triển du lịch cộng đồng ở Y Tý
Một trong những điểm sáng trong những năm qua tại Lào Cai đó là du lịch cộng đồng - một mô hình vừa kinh tế vừa bảo tồn. Phát triển du lịch cộng đồng là con đường tự nhiên để kết nối bản sắc văn hoá với lợi ích kinh tế cho cộng đồng địa phương: homestay, tour làng nghề, trải nghiệm nấu ăn, hướng dẫn đi ruộng bậc thang, biểu diễn văn nghệ tại chỗ. Nhiều đơn vị và địa phương ở Lào Cai đã và đang triển khai mô hình này nhằm tăng thu nhập cho đồng bào, đồng thời giữ gìn nghề truyền thống. Tuy nhiên, để bền vững, cần cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch, nâng cao năng lực quản lý, đào tạo hướng dẫn viên bản địa và chuẩn hóa dịch vụ.
Bên cạng đó, cơ hội từ liên kết vùng, giao thương biên giới và sự kiện lớn đã và đang được phát triển hiệu quả. Lào Cai có lợi thế biên giới liền kề Trung Quốc đã mở ra tiềm năng du lịch xuyên biên giới, giao lưu văn hóa và đón khách quốc tế qua các tuyến đường bộ, đường sắt và hành lang logistics. Những sáng kiến mở lại các tuyến vận tải hành khách và các hoạt động hợp tác văn hóa biên giới đã khởi động từ 2024-2025, tạo điều kiện cho lượng khách quốc tế tăng trở lại. Thêm vào đó, các sự kiện lớn như LITM (Lào Cai International Travel Mart) hay Lễ hội Sông Hồng (Red River Festival) là dịp quảng bá văn hóa các dân tộc, thúc đẩy kết nối doanh nghiệp du lịch và kích hoạt sản phẩm mới. Đây là cơ hội để Lào Cai chuyển từ “điểm đến mùa vụ” sang mạng lưới điểm đến liên tục, gắn với chuỗi sự kiện văn hóa.
Đồng bào Giáy giữ điệu múa truyền thống
Thách thức và cơ hội phát triển
Sức hút nhanh chóng kéo theo rủi ro: thương mại hóa lễ hội, biến tướng trải nghiệm bản địa thành “show” du lịch, mất kiểm soát về mức thu phí, ô nhiễm và xuống cấp môi trường, áp lực hạ tầng (giao thông, xử lý nước thải, quản lý rác). Nếu không có chính sách quản lý chặt chẽ, di sản văn hoá rất dễ biến dạng dưới sức ép thị trường. Mặt khác, phúc lợi cho cộng đồng địa phương vẫn chưa đồng đều - nhiều lợi ích rơi vào tay trung gian, doanh nghiệp lớn trong khi người bản địa chưa được hưởng xứng đáng. Đây là những vấn đề thiết yếu cần giải quyết trong chiến lược phát triển.
Để kết hợp thành công bản sắc văn hoá với du lịch, cần tuân thủ một số nguyên tắc căn bản: Tôn trọng quyền sở hữu văn hoá: người dân là chủ thể của di sản; mọi chương trình du lịch liên quan phải có sự đồng thuận và tham vấn cộng đồng; Chia sẻ lợi ích minh bạch: mô hình hợp tác công – tư – cộng đồng phải quy định rõ phần trăm doanh thu cho hộ gia đình, quỹ bảo tồn văn hoá địa phương, đào tạo nghề; Bảo tồn chất thực của nghi lễ: phân loại hoạt động nào phù hợp để giới thiệu công khai, hoạt động nào cần giữ cho đời sống cộng đồng (không thương mại hóa); Xây dựng sản phẩm chất lượng: kết hợp trải nghiệm văn hoá với du lịch xanh, nông nghiệp trải nghiệm, homestay có tiêu chuẩn, tour có hướng dẫn viên bản địa được đào tạo chuyên nghiệp; Quản lý môi trường và hạ tầng: đầu tư xử lý nước thải, quản lý rác, quy hoạch lưu lượng khách tại điểm nhạy cảm (lao động mùa vụ, đỉnh lễ hội).
Lễ hội Gầu Tào – Nghi thức cầu may mắn rất linh thiêng của người Mông ở Lào Cai
Từ thực tế tại địa phương, Lào Cai cần giải pháp chính sách - từ tỉnh đến xã, cần đồng bộ và thực tế. Đó là, khung pháp lý và chính sách khuyến khích: sớm hoàn thiện cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp xã hội, hộ gia đình tham gia du lịch cộng đồng (thuế, tín dụng vi mô, hỗ trợ tiếp thị số). Chương trình đào tạo toàn diện: đào tạo hướng dẫn viên bản địa, quản lý điều hành homestay, kỹ năng phục vụ, ngoại ngữ cơ bản và kiến thức bảo tồn văn hoá. Bộ tiêu chí “du lịch bản sắc bền vững”: tiêu chuẩn hóa dịch vụ, biểu diễn, cơ chế trả phí bản quyền cho nghệ nhân, tem xác thực sản phẩm thủ công truyền thống. Lập “bản đồ di sản sống”: số hóa các lễ hội, nghề truyền thống, làng nghề để quản lý, truyền thông và phòng ngừa tình trạng mất cắp bản quyền văn hoá. Khuyến khích liên kết chuỗi giá trị: kết nối nông nghiệp – ẩm thực – lưu niệm – trải nghiệm (ví dụ, sản phẩm nông nghiệp địa phương thành đặc sản phục vụ khách). Quản lý điểm đến thông minh: áp dụng dữ liệu, quy hoạch lưu lượng khách theo mùa, triển khai hệ thống tiêu chuẩn môi trường cho lưu trú. Những định hướng này đã được đề cập và triển khai ở nhiều hội nghị, sự kiện du lịch tỉnh nhà.
Quan trọng hơn, vai trò của doanh nghiệp du lịch và truyền thông cần đặt đúng vị trí. Doanh nghiệp vừa và nhỏ, startups du lịch, nền tảng trực tuyến có thể giúp đưa sản phẩm bản địa tới thị trường quốc tế - nhưng trách nhiệm của họ là đảm bảo minh bạch nguồn gốc sản phẩm, trả tiền công công bằng cho cộng đồng và góp phần bảo tồn. Truyền thông đóng vai trò định hướng: không chỉ quảng bá hình ảnh “mỹ miều”, mà cần kể câu chuyện văn hoá có chiều sâu, nhấn mạnh con người, giá trị và quá trình bảo tồn.
Du lịch ở Bản Cát Cát, Sa Pa
Bảo tồn bản sắc văn hoá các dân tộc vùng biên Lào Cai không phải là ngăn cản phát triển - trái lại, chính đó là tài sản cạnh tranh bền vững nhất của du lịch Lào Cai. Khi quản lý tốt, du lịch có thể trở thành nguồn lực kinh tế để đồng bào đầu tư vào bảo tồn, trẻ em được học nghề truyền thống, nghệ nhân được trả công xứng đáng, và sinh kế địa phương được ổn định. Đòi hỏi hôm nay là một chiến lược liên ngành, nhiều bên cùng tham gia - từ chính quyền tỉnh, sở ngành, doanh nghiệp, tổ chức xã hội tới từng hộ gia đình ở bản làng.
Các nhà quản lý và doanh nghiệp đã từng đánh giá: hãy coi văn hoá không phải là hàng hóa để “bán” một lần, mà là mối quan hệ bền chặt cần được vun đắp lâu dài -bằng chính sách, bằng giáo dục, và bằng chia sẻ lợi ích công bằng. Chỉ khi đó, Sa Pa, Bát Xát, Mường Hum và cả vùng biên Lào Cai mới giữ được linh hồn văn hoá của mình khi bước vào sân chơi du lịch toàn cầu.
