Năm 2024 đánh dấu cột mốc lịch sử của ngành lúa gạo Việt Nam khi lần đầu tiên kim ngạch xuất khẩu vượt mốc 5,8 tỷ USD với gần 9 triệu tấn gạo, tăng 10,6% về lượng và 23% về giá trị so với năm 2023, giữ vững vị trí thứ ba thế giới sau Ấn Độ và Thái Lan. Thành quả này khẳng định vai trò then chốt của gạo trong cơ cấu nông sản xuất khẩu và đóng góp lớn vào an ninh lương thực toàn cầu. Tuy nhiên, bước sang năm 2025, ngành đang đối diện nhiều sức ép: giá gạo thế giới giảm sâu do Ấn Độ nới lỏng hạn chế xuất khẩu, tái gia nhập thị trường với khối lượng dự kiến 21 triệu tấn. Giá gạo Việt Nam có lúc xuống mức thấp nhất gần hai năm. Trong 7 tháng đầu năm, dù lượng xuất khẩu đạt 5,5 triệu tấn (tăng 3,1%), giá trị chỉ đạt 2,81 tỷ USD (giảm 15,9%), đặc biệt giảm mạnh ở các thị trường truyền thống như Philippines, Malaysia, Indonesia. Bối cảnh này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải mở rộng sang những thị trường mới có giá trị cao để bảo đảm mục tiêu kim ngạch 5,7 tỷ USD cả năm và duy trì vị thế cạnh tranh.
Ảnh minh họa - TL
Theo Quy hoạch chiến lược xuất khẩu gạo đến năm 2030 được phê duyệt tháng 5/2023, Việt Nam định hướng đa dạng hóa thị trường, ưu tiên gạo cao cấp và có thương hiệu. Mục tiêu đặt ra là giảm khối lượng xuất khẩu xuống khoảng 4 triệu tấn nhưng nâng doanh thu lên 2,62 tỷ USD, qua đó gia tăng giá trị thay vì chạy theo sản lượng. Để hiện thực hóa điều này, ngành lúa gạo đang tận dụng lợi thế từ các Hiệp định Thương mại tự do (FTA) như EVFTA, RCEP, CPTPP để thâm nhập sâu hơn vào các thị trường ưu đãi thuế như EU, Nhật Bản, châu Phi. Song song, các doanh nghiệp chú trọng nâng cao chất lượng, phát triển giống gạo cao cấp như ST24, ST25, gạo hữu cơ, gạo dẻo thơm, triển khai mô hình 1 triệu ha gạo chất lượng cao, ít phát thải nhằm đáp ứng xu thế xuất khẩu xanh và bền vững. Thực tế, gạo ST25 xuất sang châu Âu đạt giá bán khoảng 1.250 USD/tấn, gần gấp đôi so với xuất sang Trung Quốc (700–800 USD/tấn). Đáng chú ý, giá trị xuất khẩu sang Bangladesh tăng tới 188,2 lần, trong khi nhiều thị trường truyền thống giảm mạnh như Malaysia (-58,5%), Philippines (-13,5%). Nguyên nhân chủ yếu do các nước này tăng dự trữ và đẩy mạnh tự sản xuất như Philippines hiện dự trữ 2,239 triệu tấn gạo, Indonesia đặt mục tiêu sản lượng lúa 33,8 triệu tấn năm 2026.
Trong bối cảnh giá gạo xuất khẩu bình quân giảm và thị trường truyền thống bị thu hẹp, các doanh nghiệp buộc phải mở rộng sang những thị trường tiềm năng có giá trị cao. Tập đoàn Tân Long là ví dụ điển hình: năm 2024 xuất sang Nhật Bản khoảng 5.000 tấn gạo thương hiệu A An, dự kiến đạt 30.000 tấn trong năm 2025. Nhật Bản là thị trường “khó tính” với hơn 600 tiêu chí kiểm soát chất lượng, song giá trị mang lại rất cao. Năm 2025, châu Phi được dự báo trở thành khu vực nhập khẩu gạo lớn nhất thế giới nhờ tốc độ đô thị hóa nhanh và thu nhập tăng. Các thị trường như Ghana, Côte d’Ivoire nổi lên với nhu cầu lớn và ổn định, trong đó Côte d’Ivoire và Ghana hiện lần lượt chiếm 16,3% và 10,2% thị phần xuất khẩu gạo của Việt Nam trong quý I/2025. Ở Trung Đông, nhu cầu gạo thơm chất lượng cao như Jasmine tiếp tục duy trì ở mức cao, mở ra cơ hội cho gạo Việt Nam gia tăng hiện diện.
Câu chuyện thâm nhập các thị trường mới không chỉ là tìm kiếm khách hàng, mà còn là nâng chất lượng để cạnh tranh. Tham tán thương mại Việt Nam tại Áo, người tiêu dùng Áo ngày càng ưa chuộng gạo Việt nhờ hạt dài, trắng, dẻo thơm, phù hợp với cả món truyền thống và hiện đại. Mới đây, Thương vụ Việt Nam tại Áo đã kết nối thành công công ty 3Brothers nhập khẩu gạo sushi Việt Nam với bao bì 10 kg, được khách hàng đón nhận tích cực. Dù vậy, gạo Việt vẫn phải đối diện yêu cầu khắt khe về truy xuất nguồn gốc, tiêu chuẩn môi trường và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, đồng thời cạnh tranh gay gắt với sản phẩm từ các quốc gia khác.
Nhận thức rõ điều này, nhiều doanh nghiệp xuất khẩu gạo Việt Nam đã đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và đầu tư theo chuỗi từ sản xuất – chế biến – tiêu thụ để xây dựng thương hiệu. Tập đoàn Lộc Trời, phát triển giống lúa Japo 3 Mùa có thể canh tác 3 vụ/năm, hương thơm nhẹ, dẻo vừa và vị ngon đậm, đáp ứng tiêu chuẩn của thị trường cao cấp và ra mắt gạo mầm Vibigaba sản phẩm giàu giá trị dinh dưỡng, có giá xuất khẩu cao gấp 10 lần gạo trắng thường. Tập đoàn hiện sở hữu 12 giống lúa được cấp phép sản xuất, trong đó 10 giống do tự nghiên cứu, nhiều giống đã xuất sang Nhật Bản và Indonesia với giá trị cao. Trong bối cảnh giá gạo toàn cầu giảm và nhu cầu tại các thị trường truyền thống biến động mạnh, việc khai thác các thị trường tiềm năng với phân khúc chất lượng cao được kỳ vọng sẽ mang lại nguồn thu ổn định và bền vững. Đây cũng là cơ hội để gạo Việt Nam khẳng định thương hiệu và giá trị trên thị trường quốc tế bằng chính chất lượng vượt trội.
Thị trường gạo thế giới đang trong giai đoạn biến động mạnh khi giá giảm sâu, gây sức ép lớn lên doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. Cạnh tranh từ Ấn Độ và Thái Lan tiếp tục gay gắt khi hai quốc gia này duy trì lợi thế giá thấp, khiến gạo Việt khó cạnh tranh ở phân khúc phổ thông. Giới chuyên gia nhận định, con đường khả thi nhất để duy trì thị phần là tập trung vào phân khúc cao cấp nơi chất lượng và thương hiệu có thể bù đắp cho sự chênh lệch giá. Bên cạnh áp lực cạnh tranh, biến đổi khí hậu đang là thách thức lâu dài đối với vùng trọng điểm sản xuất lúa gạo đồng bằng sông Cửu Long. Hiện tượng xâm nhập mặn, thay đổi mực nước và thời tiết cực đoan đe dọa trực tiếp tới năng suất và chất lượng lúa. Để ứng phó, nhiều địa phương đã áp dụng công nghệ canh tác tiết kiệm nước (AWD), sử dụng drone trong bón phân và bảo vệ thực vật, thu gom rơm rạ sau thu hoạch để giảm phát thải và chi phí. Việt Nam cũng nhận được hỗ trợ từ Ngân hàng Thế giới nhằm triển khai mô hình canh tác “1 triệu ha gạo chất lượng cao, ít phát thải” đến năm 2030. Mục tiêu không chỉ là giảm tác động môi trường, mà còn đáp ứng các tiêu chuẩn xanh khắt khe của thị trường quốc tế, tạo nền tảng cho xuất khẩu bền vững trong dài hạn.
Việt Nam đang định hình một chiến lược xuất khẩu gạo mới, tập trung mở rộng và đa dạng hóa thị trường thông qua nâng cao chất lượng, tận dụng các hiệp định thương mại tự do và định vị ở phân khúc cao cấp. Trọng tâm là gắn sản phẩm với yếu tố bền vững, đáp ứng tiêu chuẩn xanh, và chinh phục các thị trường giàu tiềm năng như châu Phi, Trung Đông, Mỹ, EU, Nhật Bản và Hàn Quốc. Nếu triển khai đồng bộ từ chính sách vĩ mô của Chính phủ đến chiến lược kinh doanh của doanh nghiệp, Việt Nam hoàn toàn có thể vươn lên nhóm dẫn đầu toàn cầu trong phân khúc gạo chất lượng cao. Đây là thời điểm để nông dân, doanh nghiệp và các cơ quan xúc tiến thương mại bắt tay hành động, xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam không chỉ mạnh mẽ mà còn bền vững, góp phần khẳng định vị thế quốc gia trên bản đồ nông sản thế giới.
Nguyễn Chí Bảo
