Nhân lực xanh được hiểu là lực lượng lao động có kiến thức, kỹ năng và tư duy phù hợp với nền kinh tế xanh hướng tới giảm phát thải khí nhà kính, sử dụng tài nguyên bền vững và bảo vệ môi trường. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng, phát triển kinh tế xanh trở thành xu hướng tất yếu để đảm bảo tăng trưởng bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Việt Nam đã xác định kinh tế xanh là một trong những định hướng chiến lược, thể hiện qua nhiều chính sách, chương trình hành động, hướng tới tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng giảm phát thải và sử dụng hiệu quả tài nguyên. Đặc biệt, tại Hội nghị COP26, Việt Nam đã cam kết đạt mức phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, mục tiêu đầy thách thức đòi hỏi sự chuẩn bị mạnh mẽ về nguồn lực, trong đó nhân lực xanh đóng vai trò tiên quyết.
Trong bối cảnh chuyển dịch sang nền kinh tế Net Zero, nhân lực xanh đang trở thành trụ cột mới của tăng trưởng kinh tế toàn cầu. Ảnh: nzs.vn
Việt Nam cần khoảng 3,5 đến 4 triệu lao động có kỹ năng “xanh” đến năm 2030 để đáp ứng nhu cầu nhân lực cho các ngành năng lượng tái tạo, nông nghiệp bền vững, sản xuất sạch và kinh tế tuần hoàn. Tuy nhiên, tỷ lệ lao động được đào tạo chuyên sâu về các kỹ năng này hiện vẫn còn rất thấp. Thực tế công tác phát triển nguồn nhân lực phục vụ kinh tế xanh đang đối mặt nhiều thách thức: nhận thức xã hội chưa đồng đều, hệ thống giáo dục và đào tạo còn bất cập, sự phối hợp giữa các bên liên quan chưa chặt chẽ, trong khi nguồn lực tài chính và công nghệ còn hạn chế. Bên cạnh đó, thị trường lao động biến động nhanh với yêu cầu ngày càng cao về kỹ năng đang tạo ra áp lực lớn cho hệ thống nhân lực hiện nay.
Chỉ khoảng 30% chương trình đào tạo nghề hiện nay có tích hợp các nội dung liên quan đến năng lượng tái tạo, xử lý chất thải, tiết kiệm tài nguyên và các yếu tố gắn với kinh tế xanh. Thực tế này phản ánh sự thiếu hụt rõ rệt về kiến thức nền tảng và kỹ năng thực tiễn của người lao động trong tiến trình chuyển đổi sang mô hình kinh tế xanh. Bên cạnh đó, sự chênh lệch trong tiếp cận đào tạo giữa thành thị và nông thôn vẫn còn khá lớn, khiến lực lượng lao động ở vùng nông thôn, miền núi ít có cơ hội tham gia các khóa học chuyên sâu hay rèn luyện kỹ năng mới. Điều này dẫn đến nguy cơ họ bỏ lỡ nhiều cơ hội việc làm trong những lĩnh vực đòi hỏi kỹ năng cao. Đặc biệt, những ngành mới nổi như hydrogen xanh, điện gió ngoài khơi hay logistics xanh đang khan hiếm nghiêm trọng lao động có tay nghề, gây cản trở cho tiến độ triển khai các dự án trọng điểm.
Một nguyên nhân quan trọng là hệ thống giáo dục nghề nghiệp và đào tạo đại học còn chậm thích ứng với xu thế kinh tế xanh. Việc xây dựng các ngành học chuyên sâu còn manh mún, thiếu tính hệ thống, trong khi nội dung “xanh” được lồng ghép trong những ngành truyền thống lại chủ yếu mang tính lý thuyết, ít thực hành. Điều này khiến sinh viên và học viên sau khi tốt nghiệp khó đáp ứng được yêu cầu kỹ thuật phức tạp của những lĩnh vực như năng lượng tái tạo, sản xuất sạch hơn hay quản trị bền vững. Nhiều doanh nghiệp vẫn chưa thực sự chú trọng đầu tư cho việc nâng cao kỹ năng nhân sự về quản trị môi trường, quản lý carbon hay kinh tế tuần hoàn. Riêng ngành điện gió ngoài khơi cần từ 7.000 đến 10.000 kỹ sư và thợ kỹ thuật trong vòng 5 năm tới, song hiện mới chỉ có khoảng một phần ba số lao động đáp ứng được nhu cầu. Thực trạng này không chỉ khiến tiến độ các dự án năng lượng tái tạo bị chậm lại, mà còn làm gia tăng sự phụ thuộc vào nguồn lao động nước ngoài có trình độ cao.
Mặc dù Việt Nam đã ban hành nhiều chính sách quan trọng nhằm thúc đẩy tăng trưởng xanh, khoảng cách giữa mục tiêu chính sách và triển khai thực tiễn vẫn còn khá xa. Chiến lược quốc gia về Tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050 được phê duyệt năm 2021 cùng Nghị quyết số 29-NQ/TW năm 2022 về phát triển nhân lực chất lượng cao đã đặt ra những yêu cầu cụ thể về giảm phát thải và chuyển đổi sang mô hình kinh tế xanh. Tuy nhiên, tính đến năm 2022, tỷ lệ lao động có kỹ năng phục vụ các lĩnh vực kinh tế xanh mới chỉ chiếm khoảng 3-5% tổng số lao động cả nước. Điều này cho thấy những thách thức không nhỏ trong việc triển khai chính sách, bắt nguồn từ hạn chế về nhận thức xã hội, sự thiếu gắn kết giữa doanh nghiệp và cơ sở đào tạo, cũng như nguồn lực tài chính dành cho đào tạo còn hạn hẹp. Thêm vào đó, thị trường lao động đang biến động nhanh với những yêu cầu ngày càng cao về kỹ năng, đặc biệt là kỹ năng số và khả năng thích ứng, đã tạo ra áp lực lớn đối với hệ thống nhân lực hiện nay.
Phát triển nhân lực xanh hiện nay mang ý nghĩa hỗ trợ quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng, là nền tảng để Việt Nam thực hiện các mục tiêu chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh. Chiến lược Tăng trưởng xanh giai đoạn 2021–2030 đặt mục tiêu GDP xanh chiếm 40% tổng GDP vào năm 2030, đồng thời các cam kết quốc gia về đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) cập nhật năm 2023 yêu cầu giảm 43,5% lượng phát thải khí nhà kính so với kịch bản thông thường. Để đạt được những chỉ tiêu đầy thách thức này, nguồn nhân lực xanh đóng vai trò trụ cột, bởi họ chính là lực lượng trực tiếp triển khai các giải pháp tiết kiệm tài nguyên, ứng dụng công nghệ sạch và tối ưu hóa hoạt động sản xuất theo hướng phát thải thấp. Việc xây dựng một đội ngũ nhân lực được trang bị đầy đủ kỹ năng xanh còn là yếu tố quan trọng để nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế. Các thị trường lớn như Liên minh châu Âu (EU) và Hoa Kỳ đang áp dụng ngày càng nhiều quy định khắt khe về tiêu chuẩn sản xuất bền vững, trong đó có cơ chế điều chỉnh thuế carbon xuyên biên giới (CBAM). Điều này đòi hỏi lao động Việt Nam phải nắm vững kiến thức về quản lý chuỗi cung ứng, đo lường và giảm phát thải nếu muốn duy trì đơn hàng và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu. Thực tế cho thấy, ngành dệt may và da giày hiện đang sử dụng hơn 4 triệu lao động, nhưng mới chỉ khoảng 15% trong số đó có hiểu biết về chuẩn mực sản xuất xanh, tạo ra nguy cơ mất đơn hàng từ các đối tác lớn tại EU và Mỹ.
Để đáp ứng những yêu cầu trên, việc cập nhật và đổi mới chương trình đào tạo là giải pháp cấp bách. Nội dung về kỹ năng xanh cần được tích hợp một cách hệ thống vào các bậc học phổ thông, giáo dục nghề nghiệp và đại học, vừa cung cấp nền tảng nhận thức sớm cho học sinh, vừa đào tạo chuyên sâu cho sinh viên và người lao động. Một số cơ sở đào tạo đã có bước đi tiên phong, như Trường Đại học Bách khoa TP.HCM mở chuyên ngành Kỹ thuật năng lượng tái tạo từ năm 2024, hay Trường Cao đẳng Nghề Ninh Thuận triển khai chương trình đào tạo điện gió đầu tiên tại khu vực Nam Trung Bộ, góp phần hình thành lực lượng kỹ thuật viên chuyên nghiệp trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Sự hợp tác chặt chẽ giữa doanh nghiệp và cơ sở đào tạo cũng đóng vai trò then chốt trong việc phát triển nhân lực xanh. Khi tham gia xây dựng giáo trình, tổ chức các chương trình thực tập và trực tiếp đánh giá kỹ năng của người học, doanh nghiệp sẽ góp phần thu hẹp khoảng cách giữa đào tạo và nhu cầu thực tế. Tập đoàn LEGO tại Bình Dương là một ví dụ điển hình khi phối hợp với Trường Cao đẳng nghề Việt Nam – Singapore để đào tạo 1.000 kỹ thuật viên sản xuất xanh trong giai đoạn 2024–2026, giúp hình thành nguồn lao động đáp ứng chuẩn mực quốc tế ngay tại chỗ. Song song với đó, Nhà nước cần ban hành những chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn để khuyến khích đầu tư vào đào tạo kỹ năng xanh. Các ưu đãi thuế cho doanh nghiệp triển khai hoạt động đào tạo và việc tăng ngân sách cho các dự án “Trường nghề xanh” trong khuôn khổ Chương trình mục tiêu quốc gia về tăng trưởng xanh sẽ tạo động lực lớn cho cả hệ thống. Năm 2025, Ngân hàng Thế giới đã cam kết gói tài chính 150 triệu USD hỗ trợ Việt Nam phát triển kỹ năng xanh trong giai đoạn 2025–2030, tạo thêm nguồn lực để đẩy nhanh quá trình nâng cao chất lượng nhân lực. Khuyến khích và hỗ trợ chuyển đổi kỹ năng cho nhóm lao động truyền thống dễ bị tác động bởi quá trình chuyển dịch xanh. Các ngành than, xi măng, thép sẽ phải tái cơ cấu mạnh mẽ trong những năm tới. Chỉ riêng ngành than sẽ có khoảng 100.000 lao động cần được đào tạo lại để có thể tham gia vào các lĩnh vực năng lượng tái tạo và sản xuất sạch. Việc triển khai các chương trình đào tạo lại, đào tạo ngắn hạn hoặc vừa học vừa làm sẽ giúp lực lượng lao động này không bị mất việc làm, đồng thời bảo đảm quá trình chuyển đổi xanh diễn ra một cách công bằng và bền vững.
Đào tạo nhân lực xanh không chỉ là một yêu cầu cấp bách mà còn là đòn bẩy then chốt để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Việc hình thành lực lượng lao động có đủ trình độ, kỹ năng và tư duy xanh sẽ quyết định khả năng hiện thực hóa các mục tiêu chiến lược về tăng trưởng xanh, trung hòa carbon và nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Để làm được điều đó, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, các cơ sở đào tạo và các tổ chức quốc tế nhằm xây dựng một hệ sinh thái đào tạo nhân lực xanh thống nhất, gắn kết với nhu cầu của thị trường lao động. Khi quá trình này được triển khai hiệu quả, Việt Nam sẽ không chỉ tận dụng tốt các cơ hội do chuyển đổi xanh mang lại, mà còn tránh nguy cơ tụt hậu trong chuỗi giá trị toàn cầu, tạo nền tảng vững chắc cho một nền kinh tế phát triển hài hòa với môi trường.
ThS Châu Huyền Phương
