Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (startup) được hiểu là quá trình hình thành những ý tưởng mới để tạo ra sản phẩm hoặc dịch vụ khác biệt, ưu việt hơn những gì đã có, đồng thời có khả năng tăng trưởng nhanh dựa trên tài sản trí tuệ, công nghệ và mô hình kinh doanh mới. Với thời gian hoạt động thường không quá dài kể từ khi thành lập, các startup vẫn được kỳ vọng tạo đột phá lớn về doanh thu và giá trị gia tăng. Thực tế cho thấy, một hoạt động khởi nghiệp sẽ khó duy trì bền vững nếu thiếu nền tảng văn hóa. Ở chiều ngược lại, văn hóa, khi được khai thác một cách sáng tạo, lại trở thành nguồn lực và cũng là sản phẩm có sức hấp dẫn đặc biệt, vừa tạo ra giá trị kinh tế vừa góp phần bảo tồn bản sắc dân tộc. Chương trình nghệ thuật “Hội An – sắc màu của lụa” là một ví dụ điển hình: bằng cách kết hợp nghệ thuật sắp đặt, âm nhạc, ánh sáng và trình diễn thời trang trên nền chất liệu di sản, Hội An đã thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước, biến văn hóa trở thành động lực phát triển kinh tế địa phương.
Ảnh minh họa - TL
Nhận thức rõ vai trò quan trọng của khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, Đảng và Nhà nước đã sớm khởi xướng phong trào quốc gia khởi nghiệp từ năm 2016, đồng thời thúc đẩy xây dựng chính phủ kiến tạo nhằm tạo môi trường thuận lợi cho các ý tưởng sáng tạo nảy nở. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã khẳng định yêu cầu “triển khai phát triển có trọng tâm, trọng điểm ngành công nghiệp văn hóa và dịch vụ văn hóa trên cơ sở phát huy sức mạnh mềm của văn hóa Việt Nam”, đồng thời nhấn mạnh cần hoàn thiện khung khổ pháp luật, chính sách hỗ trợ để thúc đẩy khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Trên cơ sở đó, nhiều chính sách đã được ban hành, tạo nên hành lang pháp lý và cơ chế hỗ trợ rõ ràng cho hệ sinh thái khởi nghiệp. Nhờ những định hướng này, hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam đã phát triển nhanh chóng và từng bước hoàn thiện. Chỉ sau 7 năm triển khai Đề án Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025, Việt Nam đã có hơn 3.000 doanh nghiệp khởi nghiệp, hơn 140 trường đại học và viện nghiên cứu tham gia hỗ trợ hoạt động khởi nghiệp, cùng gần 100 cơ sở ươm tạo và tổ chức thúc đẩy kinh doanh. Năm 2021, tổng vốn đầu tư đổ vào các startup đạt mức kỷ lục 1,4 tỷ USD, cho thấy sức hấp dẫn của thị trường khởi nghiệp Việt Nam trên bản đồ quốc tế.
Đặc biệt, trong những năm gần đây, lĩnh vực văn hóa nổi lên như một mảnh đất đầy tiềm năng với sự gia tăng đáng kể số lượng các startup. Nhiều người trẻ đã lựa chọn khai thác chất liệu di sản trong các ngành như thời trang, du lịch, thiết kế thủ công, đồng thời hướng tới phát triển bền vững. Sự vào cuộc mạnh mẽ của các địa phương cũng góp phần tạo ra hệ sinh thái thuận lợi hơn. Nhiều trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đã ra đời tại các tỉnh, thành phố như Đà Nẵng, Hải Phòng, Hà Tĩnh…; một số tổ chức quốc tế cũng đã mở chi nhánh hoặc phối hợp xây dựng các không gian sáng tạo tại Việt Nam. Sự cộng hưởng từ chính sách, nguồn lực và bản sắc văn hóa đặc sắc đang giúp các startup trong lĩnh vực này từng bước khẳng định vị thế, góp phần lan tỏa hình ảnh Việt Nam sáng tạo và giàu bản sắc trên trường quốc tế.
Tuy đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận, hoạt động khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa vẫn còn không ít hạn chế. Nguồn lực dành cho khởi nghiệp dựa trên nền tảng văn hóa chưa thực sự được quan tâm đúng mức. Sự chú ý của xã hội, các nhà đầu tư và cả các chương trình hỗ trợ dường như vẫn tập trung chủ yếu vào những lĩnh vực được đánh giá có tiềm năng lợi nhuận cao như công nghệ thông tin, tài chính hay thương mại dịch vụ, trong khi khởi nghiệp từ văn hóa vốn có đặc thù riêng, nếu thành công không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế mà còn góp phần gia tăng “sức mạnh mềm” cho quốc gia. Cùng với đó, tổng lượng đầu tư vào các doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo tại Việt Nam vẫn còn khiêm tốn so với nhiều quốc gia trong khu vực. Chỉ có khoảng 20% doanh nghiệp đưa được sản phẩm và dịch vụ ra thị trường quốc tế. Đa số dự án khởi nghiệp vẫn thiếu sức hấp dẫn, chưa thực sự tạo ra những sản phẩm mang tính đột phá dựa trên công nghệ cao hoặc sáng chế mới. Đặc biệt, lĩnh vực văn hóa vốn phức tạp và nhiều rủi ro khiến tỷ lệ tồn tại của các startup rất thấp, chỉ dao động từ 5–10% sau ba đến năm năm hoạt động. Năm 2018, cả nước có khoảng 140 không gian sáng tạo về nghệ thuật, nhưng đến năm 2022 phần lớn đã ngừng hoạt động; một số startup mới xuất hiện thay thế song cũng đang đứng trước nguy cơ giải thể.
Khó khăn về tài chính vẫn là một rào cản lớn đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp, đặc biệt là trong giai đoạn đầu. Năm 2023 hơn hai phần ba doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo gặp khó khăn trong việc tiếp cận tài chính. Hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo còn bộc lộ nhiều bất cập về hành lang pháp lý. Một số “điểm nghẽn” trong môi trường đầu tư, kinh doanh vẫn tồn tại, ảnh hưởng đến việc huy động nguồn lực cho khởi nghiệp sáng tạo. Sự phối hợp giữa các thành tố của hệ sinh thái từ truyền thông, chính sách, quỹ đầu tư, vườn ươm cho đến trường đại học và viện nghiên cứu chưa thật sự chặt chẽ, thiếu những giải pháp đồng bộ và khả thi để hỗ trợ các dự án khởi nghiệp phát triển. Vấn đề quản trị nhân sự cũng là thách thức lớn với nhiều startup văn hóa. Không ít doanh nghiệp còn thiếu hụt đội ngũ chuyên môn, việc tuyển dụng chủ yếu dựa trên nguồn sinh viên thực tập hoặc mới ra trường, kinh nghiệm hạn chế. Thậm chí có những trường hợp sử dụng nhân sự là người thân, bạn bè, dễ dẫn đến mâu thuẫn, thiếu thống nhất trong điều hành. Việc ứng dụng chuyển đổi số trong quản trị và kinh doanh vẫn diễn ra chậm, khiến doanh nghiệp khó mở rộng thị trường. Các ý tưởng và mô hình kinh doanh của các startup còn thiếu tính phù hợp, khả năng quản lý và kiến thức kinh doanh còn hạn chế, năng lực đổi mới sáng tạo chưa cao. Cùng với đó là rào cản về thủ tục hành chính và sự bất cập trong cơ chế, chính sách khiến các doanh nghiệp gặp nhiều trở ngại ngay từ những bước đi đầu tiên.
Để thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa, trước hết cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, tạo khung khổ pháp lý thuận lợi cho hoạt động này phát triển. Điều đó không chỉ dừng lại ở việc quán triệt sâu sắc các chủ trương, chính sách về vai trò của văn hóa trong phát triển kinh tế – xã hội, mà còn phải mở ra cơ chế linh hoạt giúp khơi thông nguồn lực. Các chính sách về kiểm duyệt, thẩm định tác phẩm, quyền sở hữu trí tuệ, thuế, vốn hay mặt bằng sản xuất – kinh doanh cần được rà soát và điều chỉnh để vừa hỗ trợ các startup sáng tạo, vừa đảm bảo tính lành mạnh của thị trường văn hóa. Việc bổ sung chỉ số thống kê riêng cho ngành công nghiệp văn hóa trong hệ thống chỉ tiêu quốc gia sẽ giúp hoạch định chính sách đầu tư và chiến lược phát triển một cách bài bản, sát thực hơn. Cần chú trọng phát triển các tổ hợp sáng tạo, không gian làm việc chung, khu vực trưng bày, biểu diễn để các startup văn hóa có môi trường thử nghiệm và lan tỏa sản phẩm. Hệ sinh thái này phải là nơi hội tụ và kết nối giữa các trường đại học, viện nghiên cứu, câu lạc bộ, vườn ươm, doanh nghiệp, truyền thông và đặc biệt là các nhà đầu tư thiên thần quan tâm đến văn hóa. Những trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo ở các địa phương cần được định hướng trở thành hạt nhân liên kết nguồn lực vùng, quốc gia và quốc tế, đồng thời tạo điều kiện để cộng đồng startup văn hóa hình thành, tương tác và hỗ trợ lẫn nhau. Tình trạng vi phạm bản quyền, sao chép ý tưởng tràn lan đang làm suy giảm động lực sáng tạo và gia tăng rủi ro cho nhà đầu tư. Do đó, công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm cần được tăng cường, đồng thời kịp thời tôn vinh những startup văn hóa thành công để tạo động lực cho cộng đồng.
Về nguồn nhân lực, đây vẫn là thách thức lớn đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp văn hóa. Môi trường này đòi hỏi những người trẻ không chỉ am hiểu nghề nghiệp, có đam mê kinh doanh mà còn nắm vững bản sắc văn hóa dân tộc, có kỹ năng quản trị, marketing, xây dựng thương hiệu và chấp nhận rủi ro. Để đáp ứng yêu cầu đó, các cơ sở giáo dục cần đổi mới mạnh mẽ chương trình đào tạo, tích hợp các môn học về kinh doanh, nghiên cứu thị trường, nghệ thuật và công nghệ số. Việc tăng cường hạ tầng vật chất, thúc đẩy hợp tác quốc tế và kết nối mạng lưới giữa nhà trường với doanh nghiệp, nhà đầu tư, báo chí, truyền thông cũng góp phần quan trọng trong việc chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng cao cho lĩnh vực này. Ngoài ra, tổ chức tốt các sự kiện khởi nghiệp đổi mới sáng tạo cũng sẽ góp phần tạo sức lan tỏa cho phong trào. Các cuộc thi, triển lãm, hội thảo và hoạt động kết nối đầu tư cần được nâng tầm để vừa tìm kiếm tài năng, vừa mở ra cơ hội tiếp cận tri thức, công nghệ mới cho các startup. Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư, việc khai thác các nền tảng số hiện đại như trí tuệ nhân tạo, học máy hay chuỗi khối sẽ giúp gia tăng giá trị sản phẩm văn hóa, mở rộng khả năng tiếp cận thị trường trong và ngoài nước.
Các giá trị văn hóa Việt Nam từ lâu đã là nền tảng tinh thần vững chắc cho sự phát triển của đất nước. Trong bối cảnh hiện nay, khi khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đang trở thành động lực quan trọng của nền kinh tế, văn hóa không chỉ là nguồn cảm hứng mà còn là “vốn liếng” đặc biệt giúp các startup định vị bản sắc và tạo khác biệt trên thị trường. Đổi mới sáng tạo không chỉ gói gọn trong công nghệ hay mô hình kinh doanh mới, mà còn là sự kết hợp tinh tế giữa di sản truyền thống và những cơ hội mà thời đại số mang lại. Để khai thác tốt hơn sức mạnh ấy, Việt Nam cần đẩy mạnh hơn nữa các chính sách hỗ trợ khởi nghiệp trong lĩnh vực văn hóa, đồng thời tăng cường đầu tư hạ tầng, mở rộng mạng lưới kết nối giữa học thuật, doanh nghiệp và địa phương. Chỉ khi hệ sinh thái này được nuôi dưỡng đồng bộ, cộng đồng startup văn hóa mới có thể lớn mạnh, tự tin vươn ra thị trường khu vực và quốc tế. Đây không phải là nhiệm vụ của riêng một cơ quan hay tổ chức nào, mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội từ cộng đồng doanh nghiệp, giới trẻ khởi nghiệp, các cơ sở đào tạo đến chính quyền các cấp. Cùng chung tay phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp dựa trên giá trị văn hóa Việt, chúng ta không chỉ tạo thêm động lực cho kinh tế trong nước mà còn góp phần đưa bản sắc Việt Nam lan tỏa mạnh mẽ hơn trong cộng đồng ASEAN và thế giới.
ThS Phương Huyền Châu
