Ý Tý là một xã nằm mút phía Tây của huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai. Vùng đất cộng đồng các dân tộc Hà Nhì, Mông, Dao quần tụ này tách biệt với các vùng khác của huyện bởi dãy núi Nhìu Cồ San mà đỉnh của nó cao tới 2.660m, quanh năm mây phủ.
Y Tý quanh năm mây mù bao phủ.
Muốn đến với Ý Tý chỉ có hai cách: Một đường từ Bản Vược leo qua Mường Vi, Bản Sèo, Mường Hum, Sảng Ma Sáo - những cái tên đầy thơ mộng, những cánh đồng to, đồng nhỏ, vựa lúa của huyện Bát Xát - rồi vượt qua Dền Sáng, vượt qua rừng già mới chạm được vào Ý Tý; Một đường từ Bản Vược leo qua Trịnh Tường, A Mú Sung, Ngải Thầu, những vùng đất biên viễn xa xôi rồi đặt chân đến Ý Tý. Đây là con đường đầy khó khăn hiểm trở. Trước năm 2000, khi con đường chưa xuyên thủng rừng già, vắt qua Ý Tý, đi Ngải Thầu, A Lù, A Mú Sung, ai muốn đến được Ý Tý đều phải trèo đèo, lội suối ba ngày ròng rã, đồn biên phòng Ý Tý phải có cả một đàn ngựa 12 con cùng một tổ chiến sỹ chuyên làm việc vận chuyển lương thực thực phẩm quân trang quân dụng cho đồn. Đã một thời khá nhiều những thầy cô giáo, những y tá, y sỹ được phân công, hăm hở khoác ba lô đến đất này, song gian khổ của cuộc sống, khắc nghiệt của thời tiết khiến họ không thể vượt qua.“Bao giờ ý Tý có kem/ Có ô tô đến thì em lấy chồng”… Câu ca cửa miệng đầy chua xót ấy phần nào nói lên sự xa xôi cách trở, thiếu thốn một thời của một vùng cách rừng cách núi.
Cùng với sự nghiệt ngã của điều kiện tự nhiên là sự khó dễ của đất đá. Dường như đất đai ở nơi này được cấu tạo tới chín phần mười là đá. Đá trồi lên tạo thành những dãy núi cao chất ngất; đá chui sâu vào lòng đất; đá mọc lên khắp ruộng, khắp đồi; đá xếp thành tường, thành lũy quanh nhà, quanh vườn, quanh ruộng bậc thang, vậy mà trên mặt ruộng đá vẫn lổn nhổn như vầng bánh đa vừng nướng. Trên những mảnh ruộng bậc thang đơn lẻ giữa sườn đồi, nhiều mảnh có cảm tưởng không lách nổi một đường bừa, vậy mà những đống đá xếp như những ngôi mộ vẫn trồi ra chiếm chỗ.
Mùa vàng trên Y Tý.
Trời là vậy, đất là vậy, song bù lại Ý Tý có khí hậu tuyệt vời, cảnh sắc thiên nhiên hùng vỹ, cảnh quan tuyệt đẹp do thiên nhiên và con người tạo ra, đặc biệt là những phong tục tập quán tốt đẹp được đồng bào nơi đây giữ gìn từ đời này sang đời khác. Hiện nay, Ý Tý đã hình thành một quần thể khá tập trung, gồm: đồn biên phòng, khu hành chính xã, trường học, bưu điện văn hóa, trung tâm y tế, chợ, cửa hàng cửa hiệu; đặc biệt là những ngôi nhà mới dựng bám lấy mặt đường, nơi này đang hình thành một thị tứ, hình thành nhịp cầu nối giữa Ý Tý, Ngải Thầu với các xã trong vùng. Và nữa, trong những năm gần đây, khi du lịch khám phá phát triển Ý Tý đang trở thành điểm đến của du khách trong và ngoài nước. Những cuộc săn mây, thưởng ngoạn mùa tuyết rơi, thưởng thức kỳ tích ruộng bậc thang hay tìm hiểu lễ hội Khô Già Già của người Hà Nhì được du khách háo hức khám phá. Đặc biệt từ năm 2017 đến nay Ý Tý tổ chức lễ hội Mùa thu đón hàng ngàn du khách tới săn mây, leo núi, chụp ảnh ruộng bậc thang lúa chín vàng, tham quan chợ đặc sắc vùng cao, cùng ăn, cùng ở với những người dân Hà Nhì trong những ngôi nhà như tổ chim bám vào vách núi… Đúng như nhiều người nhận xét, đến Ý Tý cảm thấy như mình đang bước vào một thế giới khác, tách biệt với trần gian./.
