Trong dòng chảy phát triển của xã hội hiện đại, việc bảo đảm quyền con người của người tiêu dùng thực phẩm không chỉ là một vấn đề kinh tế – xã hội đơn thuần, mà còn là trách nhiệm hiến định và pháp lý của Nhà nước trong việc bảo vệ sức khỏe, tính mạng và quyền được sống an toàn của mỗi công dân. Khi quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, thị trường thực phẩm Việt Nam chứng kiến sự đa dạng vượt bậc về sản phẩm, nguồn cung phong phú, công nghệ chế biến hiện đại, nhưng cũng đồng thời tiềm ẩn không ít nguy cơ mất an toàn, gian lận thương mại và vi phạm đạo đức kinh doanh. Trong bối cảnh đó, người tiêu dùng – những cá nhân ở vị trí cuối cùng của chuỗi giá trị thực phẩm – trở thành nhóm dễ bị tổn thương nhất, cần được bảo vệ toàn diện hơn, không chỉ ở quyền được sử dụng thực phẩm an toàn, mà còn ở quyền được thông tin, được lựa chọn, được đối xử công bằng và được bồi thường thỏa đáng khi quyền lợi bị xâm hại. Việc đảm bảo quyền con người trong lĩnh vực tiêu dùng thực phẩm chính là thước đo quan trọng của một Nhà nước pháp quyền nhân văn và phát triển, nơi mọi công dân đều được sống trong môi trường thực phẩm an toàn, lành mạnh, không bị đe dọa bởi đói nghèo, ngộ độc hay sự lạm dụng hóa chất trong sản xuất và chế biến. Đây không chỉ là mục tiêu chính trị – pháp lý của quốc gia, mà còn là cam kết đạo lý trước nhân dân, thể hiện rõ vai trò, bản lĩnh và tầm nhìn của Nhà nước trong việc bảo vệ phẩm giá con người.
Trên bình diện quốc tế, quyền được có mức sống thích đáng, bao gồm quyền được hưởng thực phẩm an toàn và đầy đủ dinh dưỡng, đã được ghi nhận rõ trong Tuyên ngôn phổ quát về quyền con người năm 1948 và Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR) năm 1966. Đây là những văn kiện nền tảng, đặt ra nghĩa vụ cho các quốc gia trong việc bảo đảm để mọi người dân đều được tiếp cận và thụ hưởng thực phẩm an toàn. Là thành viên tích cực của các công ước quốc tế này, Việt Nam đã chủ động nội luật hóa các cam kết quốc tế vào hệ thống pháp luật quốc gia, từng bước hình thành một khung pháp lý vững chắc nhằm bảo vệ người tiêu dùng, gìn giữ sức khỏe cộng đồng và hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, vì con người và cho con người.
Ở trong nước, khung pháp lý về bảo vệ quyền người tiêu dùng thực phẩm được hình thành và hoàn thiện qua nhiều giai đoạn. Hiến pháp năm 2013 đã hiến định rõ Nhà nước có trách nhiệm “công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân”. Trên cơ sở đó, hệ thống luật chuyên ngành được ban hành như Luật An toàn thực phẩm năm 2010, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023, cùng các văn bản liên quan về chất lượng sản phẩm, hàng hóa, tiêu chuẩn, quy chuẩn và xử lý vi phạm hành chính. Những văn bản này tạo thành hành lang pháp lý quan trọng, nhằm kiểm soát chặt chẽ từ khâu sản xuất, chế biến đến phân phối và tiêu dùng, hướng đến một thị trường thực phẩm an toàn, minh bạch và có trách nhiệm. Bên cạnh cơ sở pháp lý, nghĩa vụ của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền con người của người tiêu dùng thực phẩm thể hiện ở ba cấp độ: tôn trọng, bảo vệ và thực hiện quyền. Trước hết, Nhà nước phải tôn trọng quyền con người, nghĩa là không được trực tiếp hay gián tiếp dung túng cho những hành vi xâm phạm quyền của người tiêu dùng. Mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân trong bộ máy công quyền phải tuân thủ nghiêm các quy định về an toàn thực phẩm, không để xảy ra tình trạng “bảo kê”, tiếp tay cho hàng giả, hàng kém chất lượng lưu thông trên thị trường. Nhà nước có nghĩa vụ bảo vệ, thông qua việc ban hành cơ chế kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm, từ khâu sản xuất đến tiêu thụ thực phẩm. Nghĩa vụ này đòi hỏi hệ thống thanh tra, kiểm nghiệm và truy xuất nguồn gốc thực phẩm phải được củng cố, bảo đảm tính khách quan, độc lập và hiệu quả. Đồng thời, Nhà nước cần tạo điều kiện để các tổ chức xã hội, hiệp hội bảo vệ người tiêu dùng tham gia vào quá trình giám sát, phản biện và nâng cao nhận thức cộng đồng. Bên cạnh đó, Nhà nước phải chủ động bảo đảm quyền con người của người tiêu dùng thực phẩm thông qua việc xây dựng chính sách, đầu tư nguồn lực và hoàn thiện cơ chế thực thi. Điều này bao gồm việc thúc đẩy sản xuất sạch, an toàn; tăng cường truy xuất nguồn gốc; minh bạch thông tin trên nhãn hàng; hỗ trợ doanh nghiệp tuân thủ tiêu chuẩn chất lượng; đồng thời nâng cao năng lực của người tiêu dùng trong việc nhận biết và bảo vệ quyền lợi của mình. Như vậy, việc bảo đảm quyền con người trong lĩnh vực tiêu dùng thực phẩm không chỉ dừng lại ở khuôn khổ pháp lý, mà còn là cam kết chính trị, đạo đức và xã hội của Nhà nước. Một hệ thống pháp luật minh bạch, cơ chế thực thi hiệu quả và sự phối hợp giữa Nhà nước – doanh nghiệp – người dân chính là nền tảng để bảo vệ quyền được sống an toàn, được tiêu dùng lành mạnh và được tôn trọng nhân phẩm của mỗi người dân Việt Nam.
Trong những năm gần đây, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả tích cực trong việc bảo đảm và bảo vệ quyền con người của người tiêu dùng thực phẩm. Một trong những dấu ấn quan trọng là hệ thống pháp luật ngày càng được củng cố và hoàn thiện, phản ánh rõ tinh thần Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Việc ban hành Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 với nguyên tắc xác định bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng là trách nhiệm chung của Nhà nước, tổ chức, cá nhân và toàn xã hội đã tạo hành lang pháp lý quan trọng, thể hiện rõ cam kết của Việt Nam trong việc thực thi các nghĩa vụ về quyền con người. Song song với đó, Luật An toàn thực phẩm năm 2010 và các văn bản hướng dẫn thi hành tiếp tục được triển khai sâu rộng, góp phần nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực thực phẩm. Thực tế cho thấy, nhiều địa phương và ngành sản xuất đã có những chuyển biến rõ rệt trong việc ứng dụng công nghệ hiện đại nhằm nâng cao tính minh bạch và truy xuất nguồn gốc thực phẩm. Việc áp dụng mã vạch, hệ thống số hóa thông tin sản phẩm đã giúp người tiêu dùng dễ dàng tiếp cận thông tin, qua đó tăng cường niềm tin và khả năng giám sát xã hội đối với hoạt động sản xuất – kinh doanh thực phẩm. Các chương trình hợp tác quốc tế với Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) hay Liên minh châu Âu (EU) cũng đã góp phần đáng kể trong việc hoàn thiện hệ thống tiêu chuẩn, đào tạo nhân lực và áp dụng mô hình quản lý tiên tiến, giúp Việt Nam tiến gần hơn với các chuẩn mực toàn cầu về an toàn thực phẩm.
Tình trạng vi phạm về an toàn thực phẩm, sản xuất và kinh doanh hàng giả, hàng kém chất lượng vẫn diễn ra phức tạp, nhất là ở các vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Việc truy xuất nguồn gốc thực phẩm chưa được thực hiện đồng bộ, năng lực kiểm soát và giám sát của các cơ quan chức năng còn hạn chế. Dù khung pháp lý đã có, song việc triển khai trên thực tế vẫn chưa đạt hiệu quả cao, một phần do thiếu nguồn lực, phần khác do sự chồng chéo trong phân công trách nhiệm giữa các ngành, các cấp. Nhiều người tiêu dùng vẫn thiếu hiểu biết về quyền của mình, dẫn đến việc không thể thực hiện hiệu quả quyền được khiếu nại, bồi thường hay phản ánh vi phạm. Điều này cho thấy cần một cơ chế thực thi mạnh mẽ, đồng bộ hơn để bảo đảm quyền con người trong tiêu dùng thực phẩm được bảo vệ một cách thực chất.
Để nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền người tiêu dùng thực phẩm, trước hết cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, chính sách và cơ chế thực thi pháp luật. Các quy định liên quan đến an toàn thực phẩm cần được rà soát, cập nhật phù hợp với thực tiễn và các chuẩn mực quốc tế, đặc biệt là trong bối cảnh thương mại điện tử phát triển nhanh chóng. Nhà nước cần quy định rõ trách nhiệm của các bên trong chuỗi cung ứng, từ sản xuất, chế biến, bảo quản đến tiêu thụ, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và minh bạch thông tin sản phẩm. Cơ chế phối hợp liên ngành cũng cần được củng cố theo hướng rõ ràng, thống nhất, tránh tình trạng chồng chéo, phân tán trách nhiệm giữa các cơ quan quản lý. Việc đầu tư trang thiết bị hiện đại, nâng cao trình độ chuyên môn của đội ngũ thanh tra, kiểm nghiệm là điều kiện tiên quyết để bảo đảm công tác kiểm soát an toàn thực phẩm hiệu quả. Song song với đó, cần thiết lập các công cụ công nghệ số, như hệ thống truy xuất nguồn gốc bằng mã vạch, cơ sở dữ liệu chung về thực phẩm, hay ứng dụng di động giúp người dân phản ánh vi phạm. Công nghệ hiện đại, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, có thể hỗ trợ mạnh mẽ trong việc phân tích xu hướng, cảnh báo rủi ro và ra quyết định quản lý. Khi người tiêu dùng hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình, họ sẽ trở thành “người giám sát xã hội” hiệu quả nhất. Do đó, công tác truyền thông, giáo dục cộng đồng về an toàn thực phẩm cần được triển khai thường xuyên, đa dạng hình thức, từ trường học đến phương tiện truyền thông đại chúng. Các tổ chức xã hội, hội bảo vệ người tiêu dùng cần được tăng cường năng lực để trở thành cầu nối giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người dân, đồng thời đóng vai trò phản biện, giám sát chính sách.
Định hướng dài hạn, Nhà nước cần bảo đảm công bằng trong tiếp cận thông tin và bảo vệ quyền lợi cho mọi nhóm người tiêu dùng, đặc biệt là người dân ở vùng khó khăn, vùng dân tộc thiểu số. Việc đơn giản hóa thủ tục khiếu nại, tăng cường cơ chế bồi thường thiệt hại và hỗ trợ pháp lý cho người tiêu dùng sẽ giúp quyền con người trong tiêu dùng thực phẩm được thực thi hiệu quả hơn. Ngoài ra, Việt Nam cần tiếp tục mở rộng hợp tác quốc tế để học hỏi mô hình quản lý tiên tiến, cập nhật tiêu chuẩn kỹ thuật mới, đồng thời tăng cường trao đổi thông tin, phối hợp điều tra và xử lý các vi phạm xuyên biên giới. Bảo đảm và bảo vệ quyền con người của người tiêu dùng thực phẩm không chỉ là trách nhiệm pháp lý của Nhà nước, mà còn là yêu cầu của một xã hội phát triển, nhân văn và bền vững. Khi pháp luật được thực thi nghiêm minh, người dân được trao quyền đầy đủ và doanh nghiệp hành xử có trách nhiệm, nền kinh tế thực phẩm Việt Nam sẽ không chỉ an toàn và minh bạch hơn, mà còn góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống và phẩm giá con người – giá trị cốt lõi mà mọi chính sách phát triển đều hướng tới.
Từ nghĩa vụ pháp lý đến hành động thực tiễn, việc bảo đảm quyền con người của người tiêu dùng thực phẩm không chỉ phản ánh tinh thần thượng tôn pháp luật mà còn là thước đo năng lực quản trị và trách nhiệm xã hội của Nhà nước. Khi quyền được tiêu dùng an toàn, được thông tin và được bảo vệ khỏi rủi ro trở thành chuẩn mực của một xã hội văn minh, thì mọi chính sách, cơ chế và hành động thực thi đều phải hướng tới mục tiêu lấy con người làm trung tâm. Sự vào cuộc đồng bộ của các cơ quan nhà nước, doanh nghiệp, tổ chức xã hội và bản thân người tiêu dùng chính là điều kiện tiên quyết để các quyền này được bảo đảm thực chất, không chỉ tồn tại trên văn bản pháp luật mà hiện diện trong từng bữa ăn, từng sản phẩm và từng giao dịch hàng ngày.
Phương Anh
