GS.TS. Trần Nghi bên cạnh khối thạch nhũ cổ trong động Phong Nha, Quảng Bình.
GS.TS.NGND Trần Nghi sinh ra trong một gia đình với nhiều thế hệ giàu truyền thống hiếu học, với ông nội từng là tú tài chữ nho, làm Lý trưởng làng Minh Lệ, bố là một vị quan cửu phẩm trong triều đình Huế. Những năm cải cách ruộng đất, gia đình ông lâm vào cảnh khó khăn. Ở vùng quê nghèo, tuổi thơ của Trần Nghi là những ngày thiếu đói, bữa ăn khoai sắn nhiều hơn cơm. Thuở học phổ thông ở quê, hằng ngày, cứ sau mỗi buổi học là ông lại đi làm cho hợp tác xã để có công điểm cho gia đình. Trong 3 năm học cấp 2 vì xã chưa có trường nên ông phải đi bộ chân đất theo con đường sắt lát đá lên học cấp 2 xã Quảng Sơn, cách nhà 4 cây số. Nhà neo người, mẹ ốm nặng, chị cả đi lấy chồng 2 anh trai đi bộ đội, nên tuy mới 12 tuổi nhưng ông đã là một lao động chính trong gia đình, phải làm tất cả mọi công việc để giúp đỡ cha mẹ. Như vào rừng lấy củi về chợ bán kiếm tiềm, chèo đò ngang, cày bừa, cấy giắm và gặt hái mỗi năm 2 vụ. Ông nổi tiếng là con ngoan trò giỏi. Do hàng ngày phải đi học buổi sáng nên ông không đi làm cùng hợp tác xã được. Nhà ông phải nhận khoán ruộng, buổi chiều về ông làm một mình để lấy công điểm giúp gia đình. Nhờ Trời phú cho có một trí nhớ siêu phàm nên ông thường thuộc bài ngay trên lớp; buổi tối ông chỉ cần xem lại một lần là đã nắm vững kiến thức. Ông học giỏi cả các môn tự nhiên và xã hội. Cả 4 năm học cấp 1 và 3 năm học cấp 2 ông đều đạt học sinh giỏi của trường. Những năm học cấp 3 (Trung học phổ thông ngày nay) của ông là thời gian Đế quốc Mỹ leo thang bắn phá miền Bắc nước ta, trong đó tỉnh Quảng Bình bị máy bay Mỹ ném bom rất ác liệt. Ông phải học trong những lớp học dã chiến (nửa chìm nửa nổi) để tránh thương vong khi có máy bay oanh tạc, buổi tối học bài dưới hầm bằng đèn dầu và phải lấy chăn che cửa hầm không cho ánh sáng lọt ra ngoài. Hoàn cảnh học tập vất vả và nguy hiểm như vậy nhưng năm lớp 8 và lớp 9 ông đều đạt học sinh giỏi duy nhất của lớp.
Đặc biệt, năm học lớp 10, Trần Nghi được nhà trường chọn vào cả ban chuyên toán và ban chuyên văn. Vào đợt thi học sinh giỏi cấp tỉnh, do lịch thi văn và thi toán trùng nhau số thành viên thi văn lại ít hơn nên nhà trường chỉ định ông thi môn văn. Kết quả ông đã đạt giải Nhất môn văn tỉnh Quảng Bình và tiếp tục được chọn thi học sinh giỏi văn Miền Bắc. Ấn tượng nhất đối với ông là cuối năm học lớp 10, ông được tặng thưởng danh hiệu phần thưởng Bác Hồ, phần thưởng cao quý nhất giành cho học sinh cuối cấp đạt 100% điểm 5 (tức điểm 10 bây giờ) cả 10 môn học. Bí quyết học giỏi toàn diện của ông là chịu khó, say mê học tập, thuộc bài ngay trên lớp học. Cậu học trò không có thái độ học lệch mà nắm chắc kiến thức của tất cả các môn học. Đồng thời mỗi một môn học ông đều tìm ra một phương pháp tư duy phù hợp với tính đặc thù của môn học đó.
Năm 1966, giữa khói lửa chiến tranh, chàng thanh niên Trần Nghi, với lòng say mê Vật lý, rời quê hương Quảng Bình, rong ruổi đi bộ điền dã suốt một tháng trời ra Hà Nội, mang theo giấc mơ du học Trung Quốc. Nhưng số phận khéo léo sắp đặt: thay vì đến Bắc Đại, ông được phân về Khoa Địa lý – Địa chất, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Ngày ấy, Địa chất đối với ông chỉ là một cái tên xa lạ, thậm chí đôi phần gượng ép. Nhưng định mệnh đã gửi đến ông một người thầy vĩ đại: GS.TS Nguyễn Văn Chiển – nhà khoa học tài hoa với trí nhớ tuyệt vời và trái tim ấm áp. Chính thầy Chiển, bằng trí tuệ siêu phàm và lòng nhân ái, đã gieo vào lòng chàng trai trẻ hạt giống đam mê khoa học Trái đất – hạt giống sẽ nảy nở suốt cả cuộc đời.
GS.TS. Trần Nghi và người thầy đã đưa ông đến với những thành công nổi bật trong ngành Địa chất - GS.TS. Nguyễn Văn Chiển
“Thầy là người đã khiến tôi thực sự yêu quý ngành Địa chất,” Giáo sư Trần Nghi bồi hồi. “Bằng chính nhân cách của mình, thầy dạy tôi rằng khoa học và tình yêu thiên nhiên không thể tách rời.” Bước chân vào con đường Địa chất, GS. Trần Nghi dấn thân không ngừng nghỉ. Từ những vùng núi hoang sơ đến những chuyến tàu xa khơi hàng tháng trời, ông rong ruổi khắp đất nước, đắm mình trong vẻ đẹp thầm lặng của núi non, sông suối, biển cả. “Địa chất là một ngành khoa học khắc nghiệt. Không có đam mê, không thể trụ lại, càng không thể hiểu hết vẻ đẹp kỳ diệu ẩn sâu trong lòng đất,” ông chia sẻ. Đó là một hành trình không dễ dàng. Nhiều hồ sơ trước đó đã thất bại. Hiểu rõ điều đó, GS. Trần Nghi cùng nhóm cộng sự đã lao vào công việc với tất cả sự tận tâm, gom góp từng dữ liệu, từng mẫu vật, từng phân tích khoa học chính xác nhất. Suốt hai năm trời, ông cùng các đồng nghiệp không quản gian nan, để rồi ngày 7/3/2003, khi UNESCO chính thức công nhận Phong Nha – Kẻ Bàng là Di sản thiên nhiên thế giới, ông đã lặng người vì hạnh phúc.“Đó là khoảnh khắc giống như đỗ một kỳ thi lớn nhất đời người – kỳ thi làm thay đổi cả cuộc đời mình,” ông kể, ánh mắt vẫn ánh lên niềm tự hào xen lẫn xúc động.
Vào năm 1977, Trần Nghi được cử dự khóa thi nghiên cứu sinh đi làm luận án tiến sĩ nước ngoài và ông đã đỗ thủ khoa về lĩnh vực Khoa học Trái Đất. Ông xúc động kể lại, năm đó dự thi cả nước là 1.500 người cho tất cả các lĩnh vực khoa học, nhưng chỉ đỗ có 200 người. Các thí sinh chủ yếu là thi trượt môn toán. Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp đã coi môn toán là thước đo về trí tuệ là yếu tố cần để trở thành một nhà khoa học Tự nhiên giỏi. Riêng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội có 45 CBGD được tuyển chọn dự thi năm ấy nhưng cũng chỉ đỗ được 5 người trong đó có ông. Đề tài nghiên cứu sinh của ông là địa chất dầu khí nên ông được phân công sang nghiên cứu sinh tại Trường ĐH Tổng hợp Bucaret, Rumani và ông đã bảo vệ xuất sắc luận án Tiến sĩ năm 1982. Về nước, GS.TS Trần Nghi tiếp tục công tác tại Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội. Nơi đây, ông đã đảm nhiệm nhiều cương vị khác nhau như : Phó Chủ nhiệm khoa Địa lý - Địa chất trường ĐH Tổng hợp Hà Nội (1984 - 1992), Chủ nhiệm khoa Địa chất trường ĐH KHTN, ĐHQG Hà Nội (1996 - 2003); Phó Hiệu trưởng trường ĐH KHTN, ĐHQG Hà Nội (2003 - 2008).
Năm 1996, ông được phong hàm Giáo sư, trở thành một trong ba Giáo sư trẻ nhất của ngành Khoa học Trái đất ở Việt Nam. GS.Trần Nghi vinh dự được Nhà nước phong là Nhà giáo Nhân dân, danh hiệu cao quý nhất của một nhà giáo bậc đại học ở Việt Nam. Ông cũng là NGND trẻ nhất trong ba NGND của Trường ĐHKHTN được bầu chọn năm 2006.
Dù ở bất cứ cương vị, vai trò nào từng đảm nhiệm, GS. Nghi vẫn luôn hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được ban lãnh đạo giao phó, được đồng nghiệp kính phục, học trò tin yêu. Trong đó, giai đoạn 1996–2003, khi ông được bầu làm Chủ nhiệm đầu tiên của Khoa Địa chất, Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội. Ở cương vị này, ông đã đặt nền móng cho những bước chuyển mình táo bạo: thành lập Bộ môn Địa kỹ thuật – Địa chất môi trường, mở rộng cánh cửa cho những lĩnh vực còn rất mới mẻ với Việt Nam thời đó. Dưới bàn tay dẫn dắt của ông, Khoa Địa chất trở thành lá cờ tiên phong trong giảng dạy và nghiên cứu Địa chất môi trường – nền tảng cho phát triển bền vững mà ngày nay chúng ta vẫn đang tiếp nối.“Thầy không chỉ truyền kiến thức mà còn truyền cho chúng tôi một cách nhìn mới về trách nhiệm với đất nước và thiên nhiên,” TS Nguyễn Văn Hướng, Phó Trưởng khoa Địa chất, xúc động nói. Năm 2009, ông thành lập Trung tâm Nghiên cứu Biển và Đảo trực thuộc ĐHQG Hà Nội và ông được bổ nhiệm làm GĐ Trung tâm (2011–2015). Khi ấy, GS.TS Trần Nghi được Bộ KH &CN cử làm Chủ nhiệm chương trình “ NCKH và CN phục vụ quản lý biển, hải đảo và phát triển kinh tế biển (KC- 09/11 - 15). Năm 2016 ông đứng ra thành lập Viện Nghiên cứu Địa Môi trường và Thích ứng biến đổi khí hậu trực thuộc Liên hiệp các Hội KH & KT Việt Nam. Ông giữ chức Viện trưởng và điều hành các hoạt động của Viện từ 2016 đến nay.
Tại Việt Nam, có thể nói GS.TS Trần Nghi luôn được xem là nhà giáo, nhà khoa học hàng đầu về lĩnh vực địa chất và khoa học Trái Đất. Ông đã và đang đảm đương nhiều cương vị quan trọng như: Phó chủ tịch Tổng hội Địa chất Việt Nam phụ trách Khoa học và Công nghệ; Chủ tịch Hội Trầm tích Việt Nam; Viện trưởng Viện Nghiên cứu Địa môi trường và thích ứng biến đổi khí hậu thuộc Liên hiệp các Hội KH & KT Việt Nam; nguyên Phó hiệu trưởng Trường ĐH Khoa học Tự nhiên, ĐHQG Hà Nội; nguyên Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Biển và Đảo, ĐHQG Hà Nội…
Điều đặc biệt đối với GS.TS Trần Nghi là ông vẫn luôn đam mê cháy bỏng làm tốt việc nghiên cứu khoa học cả khi gắn với kiêm nhiệm nhiều công tác quản lý. Là nhà khoa học luôn tràn đầy năng lượng, tính đến nay GS.TS Trần Nghi đã viết và xuất bản 24 cuốn sách chuyên khảo và giáo trình.Các giáo trình đã và đang phục vụ cho công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học về lĩnh vực Khoa học Trái Đất ở các trường đại học trong nước, đặc biệt là đào tạo sau đại học.
Các sách chuyên khảo là tích hợp những kết quả nghiên cứu mới và những đổi mới sáng tạo quan trọng có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cao phục vụ cập nhật cho công tác nghiên cứu, điều tra tìm kiếm dầu khí và khoáng sản rắn trong Đệ Tứ của Việt Nam. Trong số đó có thể trích dẫn 13 cuốn sách giáo trình và chuyên khảo tiêu biểu dài trên 5000 trang do GS viết một mình hoặc chủ biên, bao gồm: Trầm tích học, Địa chất biển, Phân tích lát mỏng thạch học dưới kính hiển vi phân cực; Cơ sở khoa học Trái Đất; Trái Đất và Kho báu của nhân loại; Di sản Thiên nhiên thế giới - Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng; Trầm tích luận trong Địa chất biển và Dầu khí; Địa chất Pliocen - Đệ Tứ vùng biển Việt Nam và kế cận; Kiến tạo các bể trầm tích Kainozoi vùng nước sâu thềm lục địa Việt Nam; Những thành tựu nổi bật của chương trình nghiên cứu biển giai đoạn 2011-2015; Bách khoa thư Địa chất Việt Nam; Địa chất trầm tích Việt Nam và Atlas Trầm tích Việt Nam.
Đến tuổi nghỉ hưu GS.TS Trần Nghi vẫn tiếp tục chủ nhiệm 1 đề tài cấp nhà nước về “Biến động các địa hệ trong Holocen khu vực từ cửa Ba Lạt đến Cửa Đáy”. Đề tài đã được VTV2 xây dựng thành một bộ phim 2 tập hết sức hấp dẫn có tiêu đề “Nơi con Sông Hồng đổ về Biển Đông” có ý nghĩa tuyên truyền và phổ biến khoa học thiết thực. Cũng sau thời gian nghỉ hưu GS Trần Nghi đã dịch và xuất bản bằng Tiếng Anh 2 cuốn sách chuyên khảo do GS viết :”Địa chất Trầm tích Việt Nam” và “Atlas Trầm tích Việt Nam” tổng số 1500 trang. Mục đích GS.TS Trần Nghi muốn post lên mạng để thế giới tham khảo và chia sẻ một trường phái và quan điểm mới của tác giả về địa chất trầm tích Việt Nam.
Với học trò, GS.TS. Trần Nghi không chỉ là người thầy mẫu mực, đáng kính, mà còn là người thắp lên trong họ ngọn lửa nhiệt huyết, niềm say mê khoa học và khát vọng nỗ lực phấn đấu để thành công
Hơn nửa thế kỷ cống hiến, GS.TS. Trần Nghi đã được Nhà nước trao tặng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Lao động hạng Ba, Huân chương Lao động hạng Nhì, danh hiệu Chiến sĩ thi đua toàn quốc, Nhà giáo Ưu tú, Nhà giáo Nhân dân… Nhưng với ông, phần thưởng lớn nhất chính là được thấy học trò mình trưởng thành, đất nước mình ngày một đẹp hơn.Giữa những biến động thời cuộc, giữa những nhịp sống hối hả hôm nay, tấm gương của Giáo sư Trần Nghi – người thầy, nhà khoa học, người gieo hạt mầm thầm lặng cho đất trời – vẫn lấp lánh như ngọn lửa âm ỉ nhưng chưa bao giờ tắt.
