Rác thải nông nghiệp đặc biệt là bao bì nhựa, vỏ bao phân bón và thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) đang trở thành một trong những áp lực lớn đối với môi trường, sức khỏe cộng đồng và hệ sinh thái tại Việt Nam. Lượng chất thải này không chỉ làm gia tăng ô nhiễm đất, nước, mà còn để lại hậu quả lâu dài do đặc tính khó phân hủy và nguy cơ phát tán hóa chất độc hại. Tuy nhiên, hiện nay, công tác quản lý loại chất thải đặc thù này vẫn gặp nhiều trở ngại: thiếu các mô hình xử lý hiệu quả, cơ sở hạ tầng chưa đáp ứng nhu cầu thực tiễn, và chưa có một khung chính sách đồng bộ để kiểm soát, thu gom và tái chế. Mỗi năm, Việt Nam thải ra hơn 550.000 tấn nilon và gần 78.000 tấn bao bì phân bón, nhưng chỉ khoảng 13–24% trong số đó được thu gom, tái sử dụng hoặc xử lý đúng cách. Bên cạnh đó, khối lượng phụ phẩm nông nghiệp cũng lên tới hơn 93 triệu tấn/năm, song chỉ gần 30% được tái chế, phần lớn còn lại bị bỏ lại ngoài đồng ruộng, đốt hoặc chôn lấp, gây lãng phí tài nguyên và ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.
Gỡ nút thắt xử lý rác thải độc hại trong sản xuất nông nghiệp: Hướng tới phát triển bền vững. .Ảnh: TL
Hạ tầng xử lý rác thải nguy hại hiện còn nhiều bất cập, như tại một số địa phương vẫn chưa có nhà máy xử lý rác thải nguy hại, trong khi các mô hình thu gom ban đầu tuy đã xuất hiện nhưng hiệu quả còn hạn chế và chưa được nhân rộng. Ở Lâm Đồng, các bể thu gom bao bì đã được xây dựng, song câu hỏi lớn về việc xử lý cuối cùng tiêu hủy hoặc tái chế an toàn vẫn chưa có lời giải rõ ràng. Quản lý lỏng lẻo càng làm vấn đề trở nên nghiêm trọng. Việc sử dụng và xử lý bao bì, chai lọ thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) ở nhiều nơi diễn ra một cách tự phát, thiếu sự hướng dẫn kỹ thuật từ cơ quan chuyên môn. Luật Bảo vệ môi trường 2020 quy định chất thải nguy hại phải được xử lý theo quy trình được cấp phép, có giám sát và nhân sự chuyên trách, nhưng trên thực tế, nhiều địa phương mới dừng ở mức thu gom, chưa thể tiến tới xử lý đúng chuẩn.
Trước tình trạng rác thải nông nghiệp, đặc biệt là bao bì thuốc bảo vệ thực vật (BVTV), chưa được xử lý đúng cách và tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm nghiêm trọng, việc hoàn thiện khung pháp lý và chính sách là bước đi cấp thiết. Cần ban hành các quy định rõ ràng về phân loại, thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải, đồng thời áp dụng chế tài nghiêm khắc đối với những hành vi vi phạm. Song song, Nhà nước nên xây dựng các cơ chế ưu đãi về thuế, hỗ trợ vốn và khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã, địa phương đầu tư vào hạ tầng và công nghệ xử lý chất thải nguy hại. Nhiều ý kiến từ cơ sở cho thấy, để giải quyết tận gốc, cần huy động sự tham gia chủ động của các bên liên quan. Các doanh nghiệp và đại lý kinh doanh thuốc BVTV phải có trách nhiệm đồng hành cùng cộng đồng trong khâu thu gom và xử lý. Nếu có chính sách hỗ trợ vay vốn ưu đãi, hợp tác xã hoàn toàn có thể đầu tư phương tiện, máy móc và công nghệ để thu gom, xử lý rác thải quy mô liên xã, liên vùng. Về phía cơ quan chuyên môn, Trung tâm Khuyến nông quốc gia đang phối hợp cùng các bên liên quan xây dựng quy trình thu gom và xử lý chất thải nông nghiệp, bắt đầu với các mô hình thí điểm như sản xuất cà phê. Mục tiêu là tạo ra chuỗi giá trị khép kín, trong đó chất thải được xử lý an toàn, bảo đảm lợi ích cho người sản xuất và cộng đồng, với trách nhiệm và quyền lợi của từng bên được phân định rõ ràng. Tuy nhiên, để những mô hình này thành công, cần có sự đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng xử lý. Các địa phương có lượng rác thải lớn nên ưu tiên xây dựng nhà máy hiện đại, như kế hoạch tại Hưng Yên với ba nhà máy ở Quỳnh Phụ, Vũ Thư và Thái Bình. Song song, cần phát triển mạng lưới thu gom đồng bộ, bảo đảm rác thải được vận chuyển đến cơ sở xử lý an toàn và hiệu quả.
Việc nhân rộng các mô hình bể thu gom tại Lâm Đồng hay các chương trình khuyến nông đóng vai trò cầu nối giữa nghiên cứu và người dân sẽ giúp nâng cao hiệu quả xử lý tại nguồn. Đồng thời, các bộ ngành cần tiếp tục loại bỏ hoạt chất độc hại trong thuốc BVTV, siết chặt quản lý từ khâu sản xuất đến thu gom, và đẩy mạnh truyền thông, giáo dục nông dân về tái sử dụng bao bì, lựa chọn vật liệu thân thiện môi trường cũng như tuân thủ nghiêm ngặt các quy định xử lý chất thải. Đây sẽ là những nền tảng quan trọng để giảm thiểu ô nhiễm, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và hướng tới nền nông nghiệp bền vững.
Trần Đức Anh
