Ảnh minh họa - TL
Từ khóa: Động vật hoang dã, vật chứng, minh bạch, giám sát cộng đồng, xử lý hình sự.
1. Đặt vấn đề
Tội phạm liên quan đến động vật hoang dã (ĐVHD) ngày càng diễn biến phức tạp, với thủ đoạn tinh vi, quy mô lớn và tính chất xuyên quốc gia. Mặc dù Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc hoàn thiện hành lang pháp lý và tăng cường thực thi pháp luật, thực tiễn vẫn cho thấy còn nhiều bất cập, đặc biệt là trong quá trình xử lý vật chứng. Một trong những điểm nghẽn lớn hiện nay là thiếu cơ chế công khai, minh bạch trong toàn bộ quy trình bảo quản, xử lý vật chứng trong các vụ án hình sự liên quan đến ĐVHD. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải hoàn thiện các quy định pháp luật nhằm bảo đảm tính liêm chính, khách quan và nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm.
2. Những hạn chế trong minh bạch hóa xử lý vật chứng
Thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án về ĐVHD cho thấy nhiều điểm nghẽn về minh bạch trong xử lý vật chứng. Cụ thể:
- Việc công bố thông tin về vật chứng (loài, số lượng, hiện trạng, địa điểm lưu giữ) còn hạn chế. Thông tin về vật chứng chủ yếu được ghi nhận trong biên bản tạm giữ, biên bản thu giữ và hồ sơ vụ án (theo Điều 89 và Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015) nhưng không được cập nhật công khai trên hệ thống dữ liệu chung của cơ quan tố tụng hoặc cơ quan kiểm lâm.
- Quy trình tiêu hủy hoặc chuyển giao vật chứng thường không có sự tham gia của đại diện cộng đồng, tổ chức xã hội, cơ quan báo chí hay các tổ chức bảo vệ động vật hoang dã. Điều này tạo ra khoảng trống giám sát, làm giảm tính minh bạch và có thể dẫn đến nghi ngờ tiêu cực trong quá trình xử lý.
- Thiếu cơ chế số hóa và lưu trữ thông tin vật chứng một cách thống nhất. Dù một số địa phương đã thử nghiệm việc lập hồ sơ hình ảnh vật chứng, nhưng chưa có quy định mang tính bắt buộc hoặc hệ thống tích hợp liên ngành.
- Tình trạng vật chứng bị hư hỏng, chết trong thời gian chờ xử lý vẫn diễn ra phổ biến nhưng chưa có quy định yêu cầu báo cáo, công khai hay kiểm tra chéo. Điều này vi phạm nguyên tắc bảo toàn vật chứng và ảnh hưởng đến chứng cứ trong tố tụng (Điều 106 BLTTHS).
Ngoài ra, chưa có quy định phân loại vật chứng có giá trị cao cần được giám sát đặc biệt, dẫn đến việc xử lý giống nhau giữa các vật chứng phổ thông và các mẫu vật quý hiếm như ngà voi, sừng tê giác, hổ, gấu...
3. Pháp luật hiện hành và những khoảng trống về minh bạch
Mặc dù Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 (Điều 106) đã quy định về xử lý vật chứng, nhưng chỉ dừng lại ở mức nguyên tắc và nội dung hành chính nội bộ. Nghị quyết 05/2018/NQ-HĐTP hướng dẫn áp dụng Điều 234 và 244 Bộ luật Hình sự cũng chỉ tập trung vào cấu thành tội phạm, không đề cập đến trách nhiệm minh bạch hóa việc bảo quản và xử lý tang vật là ĐVHD. Nghị định 06/2019/NĐ-CP về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm quy định việc bảo vệ các loài hoang dã, nhưng chưa có cơ chế phối hợp cụ thể với ngành tư pháp khi loài vật trở thành tang vật trong vụ án hình sự.
Các văn bản dưới luật như thông tư liên ngành về tiêu hủy vật chứng cũng thiếu hướng dẫn chi tiết về thành phần giám sát, quy trình lập biên bản có hình ảnh, việc lưu hồ sơ vật chứng hoặc xử lý trong tình huống đặc biệt (vật chứng chết, phân hủy, mất giá trị...).
Về mặt giám sát xã hội, Luật Phòng chống tham nhũng 2018 quy định nguyên tắc công khai, minh bạch và giám sát của cộng đồng đối với cơ quan công quyền. Tuy nhiên, cơ chế này chưa được cụ thể hóa trong lĩnh vực xử lý vật chứng trong tố tụng hình sự.
Tóm lại, khung pháp lý hiện nay thiếu tính kết nối liên ngành và thiếu quy trình xử lý minh bạch, dẫn đến nguy cơ thất thoát, tiêu cực và làm suy giảm hiệu lực thực thi pháp luật.
4. Vai trò của minh bạch trong bảo đảm công lý và hiệu quả thực thi pháp luật
Minh bạch là yếu tố cốt lõi để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật, phòng ngừa tiêu cực và củng cố niềm tin của xã hội vào cơ quan công quyền. Trong bối cảnh Việt Nam là quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao, đồng thời là thành viên của Công ước CITES, việc đảm bảo minh bạch trong xử lý các vụ án về ĐVHD càng có ý nghĩa quan trọng. Nếu không có sự giám sát và công khai thông tin, nguy cơ thất thoát vật chứng, tráo đổi tang vật hoặc hợp pháp hóa các sản phẩm từ ĐVHD là rất lớn.
Minh bạch cũng góp phần thúc đẩy sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và các tổ chức bảo tồn, tạo điều kiện cho việc tái thả, lưu giữ hoặc sử dụng vật chứng một cách hợp lý, đúng pháp luật và phù hợp với yêu cầu bảo tồn.
Như Hoàng Thị Kiểm (2025) chỉ ra, tính khách quan trong định giá và giám định vật chứng là ĐVHD hiện nay còn phụ thuộc nhiều vào năng lực cán bộ và thiếu quy trình minh bạch chuẩn hóa.
5. Kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật
Để tăng cường tính minh bạch trong xử lý các vụ án về ĐVHD, cần tập trung vào một số giải pháp trọng tâm sau:
- Ban hành hướng dẫn liên ngành về quy trình bảo quản, xử lý vật chứng là ĐVHD, trong đó bổ sung nội dung công khai thông tin, lưu trữ dữ liệu số và thành phần giám sát độc lập.
- Bổ sung quy định bắt buộc ghi nhận hình ảnh, video, kết quả giám định đối với tất cả vật chứng là ĐVHD; xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu mở để các bên liên quan có thể truy cập.
- Cho phép và khuyến khích sự tham gia của đại diện tổ chức xã hội, chuyên gia bảo tồn, cộng đồng địa phương và báo chí trong hội đồng tiêu hủy, hội đồng giao nhận hoặc phục hồi vật chứng.
- Rà soát, sửa đổi các quy định liên quan đến giám sát cộng đồng, đảm bảo quyền tiếp cận thông tin và giám sát quá trình xử lý vật chứng, đặc biệt với các vụ án có giá trị sinh học hoặc kinh tế lớn.
6. Kết luận
Tăng cường minh bạch trong xử lý các vụ án hình sự liên quan đến động vật hoang dã không chỉ là yêu cầu về kỹ thuật lập pháp mà còn là cam kết chính trị trong bảo vệ đa dạng sinh học, thực thi công lý và phòng, chống tham nhũng. Đây cũng là tiền đề quan trọng để Việt Nam nâng cao uy tín quốc tế, đồng thời phát huy vai trò của xã hội trong việc gìn giữ tài nguyên thiên nhiên quốc gia.
Nguyễn Thanh Bình
Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội
Tài liệu tham khảo:
- Nguyễn Đức Hạnh, Võ Ngọc Khánh Linh (2025), Thực tiễn xử lý các vụ án liên quan đến động vật hoang dã: Khó khăn và thách thức, Kỷ yếu Hội thảo WCS.
- Hoàng Thị Kiểm (2025), Giám định và định giá đối với động vật hoang dã trong giải quyết vụ án, Kỷ yếu Hội thảo WCS.
- Phan Thị Phương Hiền (2025), Quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về các tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh.
- WCS Việt Nam (2024), Tội phạm về động vật hoang dã và kỹ năng thực hành quyền công tố, Tài liệu tập huấn.
